|
|
Aanteekeningen.
Bl. 2. Brief van Hiddo.
N ê i A t l a n d s v n k e n i s. Uit de door Hiddo opgegeven getallen (3449 - 1256 = 2193 blijkt, dat zijne eerstgenoemde jaartelling aanvangt met het jaar 2193 voor Christus. Dat zelfde jaar is ook het aanvangspunt eener jaartelling, die tot in onze dagen bewaard en bekend gebleven, in de Almanakken placht aangewezen te werden als het jaar na den Zondvloed; b. v. 1846 is het jaar 4039 na den Zondvloed. Hieruit volgt dat 4039 - 1846 = 2193 als jaar van den Zondvloed overeenstemt met het tijdstip, dat Atland svnken is. Dit komt evenwel niet overeen met de Bijbelsche tijdrekening, die vrij onzeker en onbestemd verschillende uitkomsten oplevert, volgens
Dionysius Petavius 2329,
Johannes Marsham 2342,
Edwardus Simsonius 2344,
Arthur Bedford 2352,
dat is gemiddeld 150 jaren vroeger dan het verzinken van Atland. De vroegere Christenpredikers hebben dus die tijdrekening hier niet gebragt maar gevonden, en dewijl het verzinken van Atland hen aan den Noachischen (Zondvloed) herinnerde, aan die Friesche jaartelling den naam van jaren na den zondvloed gegeven. Opmerkelijk is het daarbij, dat die rekening bij jaren na den Zondvloed buiten Nederland bij geen volk bekend is geweest.
2
Bl. 2. r. 3. v e r l ê d e n j ê r, dit doelt op den watervloed van 1254. Zie van Hull, Geschiedenis der Hollandsche Duinen, bl. 87, waar in de XlIIe eeuw 32 watervloeden worden opgeteld; en Gabbema, Verhaal der Watervloeden.
Blz. 2. Brief van Liko. Vergelijk met deze aanmaning tot zorgvuldige bewaring en geheimhouding het voorbericht van Vlytarp.
Ocko Scharlensis verhaalt, dat van zijn oudoom Solcko Forteman de levens van de Friesche Koningen beschreven waren onder Radboud den laatsten koning; dat Forteman deswege door Radboud in de gevangenis geworpen, kort na zijne vrijlating gestorven is; dat zijne geschriften, na zijn dood zeer naauw bewaard, in handen gekomen zijn van Galthye Taykema, die hoorende, dat door de wreedheid des konings Radboud zoovele stukken over de beschrijving van Friesland v e r n i e l d en v e r b r a n d waren, die geschriften gegeven heeft aan zijn zoon Ocko om nog te b e h o u d e n dat er overgebleven was.
Als mede: Histoire de la legislatief des anciens Germains par Garabed Artin Davoud Ogblou (Armenien Berlin 1845. Introduction. chap. III: Si nous ne possedons malheureusement aucun monument legislatif ecrit de ces vieux peuples, datant dune epo2ue anterieure au contact ave les Romains, labsence de pareils monuments ne prouve pas 2uils nayent jamais existê. Dans sa rage de dêtruire tont ce 2uil se plaisait à nommer idole, le Christianisme du moyen-âge ne les aurait-il point livres aux flammes, en les proclamant diaboli2ues, ecrits en caracteres sorciers par des prêtres de Baal ? Tous ceux 2ui ont une idee du moyen-age ne sauraient en douter.
Bl. 2. r 13 v. o. p o p p a k ê n i n g a r. P o p p e is een nog in N. Holland bekend bijvoeglijk naamwoord, met de beteekenis van v r e e m d, b u i t en la n d s c h, b.v. een poppe paard
3
voor een paard van buitenlandsch ras. Vandaar het bekende woord p o e p, een vreemdeling, buitenlander, waarvoor de Oost- Friesen even goed de Hollanders uitschelden, als wij de Duitschers. P o p p a k ë n i n g a r moest dus eigenlijk vertaald worden p o e p e k o n i n g e n.
Bl. 2. r. 2 v. o. In de tijdbepaling van Liko heeft Hiddo zeker overgeslagen de woorden: N ê i A t l a n d s v n k e n i s t h â t t w y a t h u s e n d n j u g o n h v n d r e d s e x â n d n j u g o n t i g o s t e j ê r.
Bl. 2. r. 2. v.o. a c h t h v n d r e d â n d t h r j u j ê r n ê i k e r s t e n b i g r i p.
De Christelijke jaartelling is ingevoerd in het jaar 526, en berekend door den geleerden abt Dionysius (exiguus) onder Paus Felix IV. Daarom wordt zij de jaartelling van Dionysius (aera Dicmysiaca) genoemd.
De gewoonte van het jaar aan te duiden door de namen der Consuls had met het jaar 475, door den val van het westersch Romeeinsch rijk, hare eigenlijke beteekenis verloren. Doch dewijl men te Rome van die gewoonte niet dadelijk afstand doen kon, bleef men den tijdelijke magistraat als Consuls beschouwen en op die wijze de lijst der Consuls voortzetten, waarop zelfs in het jaar 484 Theodorik de Koning der Gothen voorkomt. Zij werd ook zoo evenwel op den duur onhoudbaar, en als den laatsten Consul vindt men daarop vermeld Basilius V in het jaar 541, na de stichting van Rome 1294, of na de instel!ing van Consuls 1047.
De Kerk of de Pausselijke regering is daarom in tijds bedacht geweest om die heidenssche tijdrekening door eene christelijke te vervangen. Die jaartelling van Dionysius is in Engeland nagevolgd door Beda Venerabilis in 720. De uit Engeland herwaarts overgekomen Evangeliepredikers Bonifacius en zijne metgezellen waren dus reeds met die christelijke jaartelling bekend, en Liko Ovira Linda kon dus hierdoor alleen reeds
4
weten dat die Kersten-leeraren eene nieuwe Jaartelling gebruikten. Doch bovendien had Karel de groote ook reeds de tijdrekening van Dionysius in zijn geheele rijk officieel ingevoerd.
Zij heeft evenwel de oude Friesche tijdrekening niet kunnen verdringen. De Friezen lieten zich deze niet ontnemen, en bleven haar, gelijk wij aan het voorbeeld van Liko en Hiddo zien, gebruiken nevens de nieuw ingevoerde, naar welke zij gedwongen werden zich te schikken. En zoo hebben zij gehandeld tot in onze dagen, tot in het midden der tegenwoordige eeuw.
Als men b. v. een Frieschen Almanak van het jaar 1850 inziet, dan vindt men daar terstond opgegeven:
Tijdperken.
Het jaar na de geboorte van Christus 1850.
Grieksche jaartelling 7358.
Wereldschepping 5799.
Jaar der Joden 5611.
Sedert den Zondvloed 4043.
Dit laatste jaartal heeft tot aanvangspunt 4043 - 1850 = 2193 voor Christus, d. i. het jaar waarin Atland verzonken is, in overeenstemming met Hiddos opgave 3449 - 1256 = 2193.
Bl. 4. r. 20 v.b. U p s a l a n d u m d. i. Upland, Upsala in Zweden a n s k ê n l a n d i s â f t e r k â d.
Bl. 4. r. 20. v. b. Upsaland, Upsala, Upland in Zweden, het land der Finnen en Magiaren, over welke Saxo Grammaticus in het Ie boek spreekt: de gigantibus in Suetia; men moet weten, dat drieërlei soort van tovenaars of Magi ongehoorde wonderen door allerhande toovermiddelen uitvoerden enz.
Bl. 6 r. 4 v. b. M i t h v s a f r y a b â r n. Tacitus Germ. 20. Den heer en den slaaf zoudt gij niet aan eenig verschil van opvoeding onderkennen.
5
Bl. 6 r. 4 v. o. r o n d d ê l. Tacitus G. 16. Ieder heeft gaarne eene plek gronds rondom zijn huis.'
Bl. 8 r. 3. v. b. l on g s y a k t e. Over de ziekten van het Rundvee handelen: Vegetius, artis veterinariae L. III. 45. d e p a s s i o n e p u l m o n i s. Columella, de re rustica, IV, 14. d e p a l m o n i s e x u l c e r a t i o n e.
Bl. 10. r. 11.. v. b. t h a L i n d a v v r d a - L i n d a h ê m. Apol is grêvetman over âst flyland en over tha Linda wrda. Ast flyland, Friesland ten oosten van het Flie, heeft bestaan uit Westergoo, Oostergoo en Groningerland (van het Flie tot aan de Eems. De daaraan grenzende Lindaoorden bestonden dus uit hetgeen nog in de Middeleeuwen het vierde Zeeland genoemd werd, t. w. de Zevenwouden (Schoterland, Lemsterland en de beide Stellingwerven), Drenthe en het Noorderdeel van Overijssel tot aan de Vecht. Nagenoeg midden door deze landstreek stroomt de Linde, voorheen eene aanzienlijke rivier, die met de Tjonger vereenigd bij Kuiert zich in zee uitstort. Deze Lindaoorden hebben zich eertijds veel verder uitgestrekt tot aan het meer Flevo, het Fliemeer, dus voorbij Urk en Schokland, welke beide eilandjes, bij het ontstaan der Zuiderzee, als het schamel overschot van dat verzonken land zijn overgebleven. Op deze plek hebben wij dus de voormalige burgt Linda-hêm te zoeken binnen den driehoek tusschen Urk, Schokland en Kuinre. Konereed schrijft daarvan bl. 194 L i n d a h ê m i s j e t a w ê i, t h a L i n d a w r d a f a r e n d ê l.
Bl. 12. r. 18. v. b. d r â m a , d r à m, blijdschap, g a u d iu m, J. H. Halbertsma, Lexicon Frisicum. Daventria,1870.
Bl. 22. r. 8. v. b. t h a t h j u t h a n m i t h f rê t h o g â. Verg. Jus Municipale Frisonum, Ed. Hettema. bl. 32. Dat di fader ne aegh sine dochter nennen man to jaen wr her willa.
6
Bl. 22. r. 7. v. o. s e n d h j a u p p a w ê g a r w r i t t h â n s e n d h j a ê w a. Verg. Fivelgoer en Oldamster Landregt. Ed. Hettema. bl. 2. Keninges setma hat ma screven rjucht, sa hat ma ac ewa. en b 1. 117. Als dat recht (Setma) screven is, soe heet men 't een ee (ewa).
Bl. 24. r. 10. v. b. M o d e r. Tacitus G. 8 van de priesteressen: Men gelooft dat haar eene heiligheid en voorwetenschap eigen is, en versmaadt hare raadgevingen en antwoorden niet.'
Bl. 24. r. 10. v. b. f o d d i k, de lamp. In het Memoriale Linguae Frisicae van Johannes Cadovius Mueller (Leer 1875), bl. 44, f o d d i c k eine Lampe, ein Krûsel (eene hangende lamp.) Verg bl. 46. i n n a t o r e h a n g t t h i u f o d d i k.
Bl. 26. r. 4. v. b. t h r ê h v n d r e d. Tacitus G. 7. Het getal is ook bepaald, honderd uit ieder dorp, en zoo noemen zij het ook onder zich (h v n d r e d) en wat eerst slechts een getal was, is nu een naam en eeretitel.
Bl. 26. 1-. 5. v. o. Par. 16. r ê d g e r t. Tacitus Hist. IV. 61. V e l l e d a. Die maagd (burch fam), uit den stam der Bructeren, had een uitgebreid gezag. Volgens een oud gebruik der Germanen (Gêrtmanna) hielden zij die vrouwen nu (feminas, fàmma) voor profetessen en bij toenemend bijgeloof eerden zij haar als Godinnen (Matras Deae."). Toen vooral was het gezag van Velleda groot, want zij had den voorspoed der Germanen en den ondergang der Legioeen voorspeld,' en Hist. IV. 65. Er zijn gezanten naar Velleda gezonden, doch het werd hun geweigerd voor Velleda te verschijnen en tot haar te spreken. Zelfs haar te zien werd hun ontzegd, om den eerbied voor haar te vergrootten. Zij zelve was gezeteld in een hoogen toren (burchtore), en een van bare die-
7
haren bracht de vragen en antwoorden over, als een tolk der Godheid. Van de f à m n a bij de K a l t a n a f o l g a r bericht Plutarchus de Virt: Mulierum, Vol. II 246. Voor dat de Kelten de Alpen waren overgetrokken en dat gedeelte, wat zij nu bewonen, bezet hadden, waren zij door eene onverzoenlijke tweedracht in een burgeroorlog vervallen. Doch de v r o u w e n (gunaikes feminae, famna) tusschen de legers optredende, en de twist onderzocht hebbende, hebben die zoo onpartijdig beslecht, dat zij bij alle staten en stammen ene algemeene genegenheid verwierven. Daarom is bij hun de gewoonte bewaard om de v r o u w e n bij de beraadslagingen over vrede en oorlog te raadplegen, en door hare bemiddeling de opgerezen geschillen te beslechten. En daarom hebben zij ook in het verdrag, met Hannibal gesloten, geschreven, dat als de Kelten zich hadden te beklagen over de Karthagers, de uitspraak zoude verwezen worden aan de Karthaagsche bevelhebbers en rechters in Spanje, doch zoo de Karthagers beschuldigingen hadden in te brengen tegen de Kelten, aan de v r o u w e n der Kelten. Het is duidelijk dat Plutarchus hier zaken verhaalt, die hij vernomen had, zonder ze te begrijpen; want hier kan niet van de v r o u w e n in het algemeen sprake zijn, maar gunaikes staat hier als een ambts- of eeretitel dier rechtsprekende vrouwen.
Bl. 28. r. 8. v. b. m ê t r i k. Dit woord komt bij Richthofen niet voor. Hettema vertaalt het door g e l ij k e r ij k. Op bl. 186 vinden wij het nogmaals in het geschrift van Dêla: Nimman is weldich alle mânniska mêtrik to mâkjane ând elike luk to jân. Tha thât is alra mânniske plicht vmbe tha mânniska alsa mêtrik to mâkjane ând sa felo nocht to jân as to binâka is. Eene gelijjkheid van stand en bezitting is de grondslag van
8
Fryas tex. (Zie bl. 20. art. 5.) Onderscheid van armen en rijken is er niet. Allen zijn dus rijk, r i k, naar een bepaalden maatstaf, mate. Alles wordt gelijkeljk verdeeld, êlika dêla. Indien iemand rijk was boven zijne medeburgers, dan zoude hij v n m ê t r i k wezen, en de algemeene geljkheid was verbroken. Het woord v n m ê t r i k komt niet voor, doch is wellicht overgebleven in onze uitdrukking o n m e t e l ij k rijk.
Bl. 30. r. 11. v. b. h e l d d r v n k. verg. Justinus XLIII. 3. (anno. 600 v. Ch.) De vlootvoogden der Phocaeers waren Simes en Protis. Deze gingen tot den koning der Segobriers, met name Nanno, in wiens land zij eene stad wilden stichten, en verzochten zijne vriendschap. Toevallig was de koning dien dag bezig met toebereidselen voor het huwelijk van zijne dochter Gyptis, die hj volgens landsgebruik aan een gedurende de maaltijd gekozen schoonzoon ten huwelijk zoude geven. Toen nu alle mededingers tot de bruiloft genoodigd waren, wierden ook die Grieksche gasten bij het gastmaal gevraagd. De maagd werd binnengeleid. De vader beval haar d e n b e k e r t e r e i k e n aan hem, dien zij tot echtgenoot uitkoos. Daarop ging zij alle anderen voorbij, wendde zich tot die Grieken en b o o d d e n b e k e r aan Protis. En deze van gast schoonzoon geworden, verkreeg van zijn schoonvader eene plaats om eene stad te stichten. Zoo is Massilia (de vervallen Phenicische colonie) herbouwd nabij de mond van de Rhone.
Bl. 30. r. 8. h ê m r i k, bij ven Richthofen, Alt-Friesisch Wôrterbuch, hamrike, hemrike, himrik, gemeine Dorfmark.
Bl. 30. r. 8 v.o. h ê m r i k. Tacitus. G. 26, De bouwlanden worden naar het aantal der bebouwers door allen gezamelijk bezeten, en dan onderling verdeeld. De ruimte van land maakt de verdeeling gemakkelijk. Jaarlijks verwisselen zij de akkers en er is nog land overig.''
9
Caesar Bell. Gall. VI. 22. Niemand heeft een bepaalde maat van akker of grond in eigendom; maar de overheden wijzen van jaar tot jaar aan elke familie zooveel land toe, als zij goed vinden, en verplichten haar het volgend jaar naar een anderen akker over te gaan.'
Bl. 32. r. 2. v. b. t h a t i l l i f t e, lees t h â t i l l i f t e, het elfde deel, met dien verstande dat de eigenaar tien deelen behoudt tegen een deel 't welk hij als marktgeld moet afgeven.
Bl. 32. r. 9. v. o. (m i t h n ô m a a l d l â n d t h a t n w v n d e r - n e s ê l ê i t h). Deze woorden zijn een invoegsel van een der latere afschrijvers. Het geboorteland van Finda is Asie, zie bl. 22O; se gelâvath thet Finda fon ut-et Himmellajâ berchte bern is.'
Bl. 32. r. 3. v. o. t h ê r u t t a v l i k t. Verg. Jus. Mun. Fris. Ed. Hettema. bl. 20. Een godelic ende ene menschelick rjucht, een haet naturalic, dat oer is taulik.
Bl. 34. r. 3. v. b. I s h i b i k v m e n. Tacitus G. 13. Het is de gewoonte dat niemand de wapenen aangordt (in dienst treedt) voor dat de gemeente hem geschikt gekeurd heeft.'
Bl. 34. r. 8. v. b. h ê r m a n j e f t h a k ê n i n g. Tacitus G. 12. In die zelfde vergadering werden ook de aanvoersters gekozen.'
Bl. 36. (art. 12.) S i n j o n g s t e s v n enz. verg. Jancko Douwama, Boek der Partijen, bl. 30. So ist v a n o l d e s geweest, des wy, contrarie van alle andere nacien, voer een recht hebben, dat de jongste broeder behold de Heerlyke goederen syns faders.
Verg. mede als voorbeeld hiervan: Eekhoff, Gesch. Beschr. van Leeuwarden, II. 397, het testament van Wytse van Cammingha in 1533.
10
Bl. 42. r. 10. v. b. w ê d v e b i l y v a. Tacitus G. 19. Het gaat beter in die Staten, waar slechts de maagden huwen en de vrouwen hare wenschen en verwachtingen tot een huwelijk bepalen
Bl. 44. r. 14. v. b. u t o f l â n d u m. Hier is het dus niet meer n ê i t h a t i n l â n a, zoo als het luidt in de strafbepalingen op bl. 60. Die d o m a r zijn dus van oudere dagteekening dan t h a s k r i f t a M i n n o s. De verbanning naar de tinlanden moet opgehouden zin, als onuitvoerbaar, sedert Kalta (zie blz. 94) de Britten tot opstand aangezet, eene burgt, Kâltas burch, gebouwd en zich daar tot f o l k sm o d e r opgeworpen had. Door dien opstand was het land a n t h â t w e l d t h ê r e M o d e r e t T e x l a n d onttrokken en had de kolonie zich onafhankeljk gemaakt. Uit de tijdbepaling op bl. 86, 1630 v. Chr. blijkt, dat het bovenstaande gebeurd moet zijn omstreeks het jaar 1600 of tegen het einde der 17e eeuw voor Chr.
Op bl. 57, blijkt het dat Minno zich te Athenia bevond tijdens het overlijden van Nyhellênja. Zijne reis naar Kreta en verblijf aldaar, en vervolgens zijne terugkeer naar het vaderland vallen dus voor omstreeks den zelfden tijd, en hij zal zijne geschriften hebben opgesteld te Lindahem na 1600 v. Chr.
Bl. 44. r. 3. v. o. W r a l d a j e f t h a A l f o d e r. Vollmer, W ö r t e r b u c h d e r M y t h o l o g i e. Alfadur. Der hoechste Gott des Nordischan Alterthums, und ein Beweis dasz jene Völker, welche Schweden und Norwegen, so wie die eine Haelfte von Deutschland bewohnten, die reinste Gottesverehrung als Basis ihrer Religion erkannt hatten, denn alle edlen Eigenschaften, welche die Mosaische Urkunde dem Unaussprechlichen, welche die Christliche Religion dem einzigen Gott beilegt, finden wir in diesen wieder, ohne irgand einen der Zuege welche
11
das hohe Bild Gottes entstellen, wie die menschlichen Leidenschaften, Zorn, Rachsucht, Eifer und Eifersucht. Er ist der Schoepfer, Ordner und Lenker des Weltalls, sein Hauch weht durch alle Seiten, unerforschlich ist seine Grösze, seine Macht, und niemand vermag sich ihn zu denken, vorzusterden, denn niemals hat er sich einem Sterblichen gezeigt, und wenn sein Geist, sein Hauch auf der Erde weilt, so ist es im Schatten geheimniszvoller Haine, stiller, ihm geheiligter Waelder.Sein Wille herscht ueber Alles, und was nicht E r ist, das ist ihm unterthan, denn Alles ging (Menschen und Götter) aus seinen Schoepferwort hervor. Am besten giebt uns eine Stelle der Edda selbst eine Andeutung ueber jenes allmaechtige Wesen, oder einen Begriff von der Vorstellung, die man sich zu Zeiten des Snorro Sturlason davon machte: Vom oversten Gott. Gangler machte nun folgende Frage: wer ist der Vornehmste unter allen Goettern ? Har antwortete: er heiszt in unserer Sprache Alvater, im alten Asgard hatte er degenen zwölf Namen: Alvater, Herein oder Heirian (Herr), Nikar oder Hnikar (Sieger), Nikur, Fjolnir (der alles Wissende), Oski, Orni (der Rauschende), Bifledi (der Schnelle), Vidrir (der Sieger), Swidrir (der Zerstörer), Swidor (der Verbrenner), und July oder Julkr. Gangler fragte wieder: Wo ist denn dieser Gott ? was vermag er ? was hater Groszes ausgerictet ? Har antwortete: er lebt alle Zeit, beherrscht sein ganzes Reich und waltet ueber Alles, Groszes sowohl als Kleines. Jafnar erinnerte dasz er Himmel, Erde, Luft und Alles, was in ihnen ist, erschaffen habe. Thridje fuegte hinzu: und was das Wichtigste ist, er bildete den Menschen, end gab ihm einen Geist, der leben und nie vergehen soll, wenn auch der Körper in staub zerfaellt, oder zu Asche verbrannt wird. Alle Tugendhaften sollen leben und bei ihm seyn in Gimle oder Wingolf, böse Menschen
12
hingegen fahren zur Hel und darnach in Nifleheim oder die neunte Welt.
Bl. 48. r. 2. v. o. n a m t h i s n ô m e t o - n ê r e n ô m e a n, t. w. Hellenen, van ellen, fnonimos wijs, verstandig, bij Suidas.
Bl. 50. r. 10. v. o. v a m p y r a. In het Duitsch is v a mp y r nog gebruikelijk nevens b l u t i g e l, b l o e d z u i g e r.
Het woord is zuiver Friesch en samengesteld uit v a m (w a n) en p y r d. i. w o r m; de letterlijke beteekenis is dus: een boose pier, een gevaarlijke worm. In het Hollandsch ontmoet men het in de zegswijze: ik wil de kwade pier niet zin.
Bl. 50. r. 8. v. b. 0 f f e r j a; van o f f e r e n is hier bij Fryas volk geen sprake, even min van priesters, wel bij Findas volk, Krekalanders en Golen. Dit komt overeen met hetgeen Caesar VI, 22 van de Germanen zegt: Zij hebben geene Druiden, om godsdienstige plechtigheden te besturen, en houden zich niet met offeranden op. Om deze reden mag men bij Tacitus, als hij in zijn Germania van s a c e r d o t e s spreekt, dit woord niet opvatten als p r i e s t e r s, maar alleen als p r i e s t e r e s s e n, in zoo verre het Latijn hem geen ander woord opleverde om het karakter van de m a t r e s en f e m i n a e, (m o d e r a en f â m n a) aan te duiden, dewijl m a t e r hier geen m â m en femina geen w i f mag beteekenen. Vergelijk: b r ê f f o n R i k a t h j u a l d f â m, bl. 228.
Bl. 56. r. 11. v. b. w i l d a k r ê t a, Ook in het Grieksch is Krete en kretes stamverwant met xrazoo krassen als een: kraai, schreeuwen. Daar mede staat weder in verband de naam xoretes of xouretes, de Cureten, die door hunne wapenkreeten en wapengedruisch het schreijen van het kind Zeus moesten overschreeuwen, op dat Kronos dit niet zoude hooren.
13
Bl. 56. r. 13. v. b. e n h a v e s m v d e. Bij Ptolomaeus vindt men aan de noordkust van Kreta tusschen de kapen Kiamon en Drepanon eene zeestad of havenplaats M i n o a geheeten.
Bl. 60. r. 10. v. o. h w a t t h e n e l ê d a r â s k t. In deze woorden vinden wij het eerste begrip, de eerste kiem, van het stelsel van c o m p o s i t i e o f b o e t e voor toegebrachte beleedigingen en verwondingen, dat in de wetten der Longobarden, Visigothen, Franken, Burgundionen, Anglo-saksen, maar het uitvoerigst van allen in de wetten der Friesen is ontwikkeld (in de Boetregisters). Het beginsel van zulke boetebepalingen had ten doel het natuurlijke (woeste) recht van wedervergelding, j u s t a l i o n i s, oog om oog en tand om tand, te beteugelen, en de eindelooze veeten en erfelijke bloedwraak uit te roeijen. Vindt men dit systeem in de Middeleeuwen het volkomenst uitgewerkt in de oud Friesche wetten, dan is het duidelijk dat het daarin vervatte rechtsbegrip het eerst bij de Friesen ontstaan moet zijn. Dit ontstaan vinden wij in deze D o m a r aangewezen. De eerste toepassing van het denkbeeld om de wraak af te koopen bepaalt zich hier tot het geval van verwondingen. Het blijft echter nog geheel eene bijzondere zaak tusschen den beleedigde en den beleediger. De beleedigde kan zich zijn recht van vergelding laten afkoopen, maar hij mag daarvoor eischen, wat hij wil. De zaak is geheel eene private transactie. Bij Tacitus Germ. 12 ontmoeten wj hierin een grooten vooruitgang: Er wordt een onderscheid gemaakt tusschen de straffen (boeten) volgens den aard van het misdrijf (die zwaarte der verwonding.) Bij lichtere misdrijven is de boete naar evenredigheid, en de beleedigers, wier schuld bewezen is, worden beboet voor een zeker getal paarden, runderen of schapen. Een deel van de boete vervalt aan den Koning of aan den Staat, het ander deel aan den beleedigde of diens nabestaanden.''
14
Hier is het dus niet meer eene private transactie, maar eene publieke, eene zaak van den Staat, De Staat, de wet, bepaalt de boete en velt het vonnis. De boete wordt betaald aan den Staat en de beleedigde ontvangt daarvan voor zich een bepaald gedeelte (de helft ?) Voor het jus privatum is het jus publicum in de plaats getreden.
Bl. 60. r. 4. v. o. m i t h s i n l i f b i l t a l j a. De compositie betreft dus nog maar alleen verwonding, en is nog niet toegepast op doodslag. Doodslag wordt met den dood gestraft, en de familie van den vermoorde heeft het recht van bloedwraak. Slechts eene vrijwillige ballingschap kan den moordenaar door de vlucht aan het bereik des wrekers onttrekken.
Bij Tacitus, G. 21, ontmoeten wij weer een zeer grooten vooruitgang in dit opzicht, want daar is de compositie ook uitgestrekt tot het geval van doodslag: Ook de doodslag, schrijft hij, wordt geboet met een bepaald getal stuks vee, en de gezamenlijke familie des verslagene neemt die genoegdôening aan (is verplicht die satisfactie aan te nemen). Dit is, voegt hj er bij, nuttig voor den staat, omdat de veeten volgens de vrijheid, d. i. volgens natuurlijk recht van bloed- wraak, voor den staat gevaarlijker zijn.'
Bl. 62. r. 7. v. b. v p p e t f j v r w e r p a. Brandstichters worden met den vuurdood gestraft. Daar is dus het jus talionis nog in volle kracht, gelijk bloed om bloed, zoo ook vuur om vuur. Brandstichting is een vergrijp tegen het geheele t h o r p, en daarom ook Men werpt den brandstichter in het vuur.
Bl. 62. r. 8. v. o. v r r ê d e b y t h a f y a n d, Landverraad is de zwaarste van alle bedenkelijke misdaden, want het is eene misdaad tegen den geheelen Staat. Zoo ook bij Tacitus, G I2. Verraders en overloopers werden aan een boom op-
15
gehangen, lafhartiger, die zich aan den strijd onttrekken, en bedrijvers van onnatuurlijke zonde worden in een moeras verzonken onder eene horde van teenen. Het verschil van de straf doelt hierop, dat de gestrafte misdaad openlijk ten toongesteld, de straf der wandaad verborgen wordt.'
Bl. 62. r. 6. v. o. m o t a b a r n a. Vergelijk deze strafbepaling met die op bl. 20 in art. 7.
Bl. 62. r. 1. v. o. v r w e r p a. De naam des landverraders moet uitgeroeid worden evenals zijn geheele geslacht. Aan geen kind mag men ooit dien naam weer geven, en zij die een gelijken naam dragen, moeten dien a f w e r p e n en een anderen naam aannemen, opdat die gevloekte naam binnen Fryas erf nimmer weer gehoord worde.
Bl. 66. r. 12. v. o. S v n n e r ê s h â g e r. F. Lensimand, Die Anfaenge der Cultur, B. I. 18. Die Flora und Fauna der Schichten, in denen wir die ersten Spuren unseres Geschlechtes antreffen, zeigen, dasz die damalige Temperatur eine weit hoehere war als die heutige, denn unsere mitten-europaeishen Laender erfreuten sich eines tropischen Klimas, und die nordlichsten Striche Asiens und Amerikas, selbst Grönland, wurden noch nicht ven Eisschollen heimgesucht.
Bl. 66. r. 6 v. o. A. n t h a ê n e s i d e enz. Geheel (Europa begrensd door eene lijn van Königsberg tot Triest behoort tot Fryas erf. Vergelijk met deze grensbepalingen, Dionysius Halicarnassensis L. XIV. Het land der Kelten wordt midden doodgedeeld door de rivier de Rijn. Het gedeelte aan gene zijde van den Rijn, grenzende aan de Skythen en Thraciers, wordt Germanie genoemd en strekt zich uit tot aan het Hercynisch woud en de Rhipaeische bergen. Het andere gedeelte aan deze zijde van den Rijn naar het zuiden gekeerd tot aan
16
het Pyrenaeisch gebergte, dat den Gallischen zeeboezem pmvat, heet Galatie (Gallie). Zie over de Kelten als omvattende Galliers en Germanen; A. Holzmann, Kelten und Germanen; en L. Contzen, die Wanderungen der Kelten.
Bl. 66, r. 4. v. o. t h â t b r ê d e t w i s k 1 a n d. Caesar B. G. VI. 25. De breedte van het Hercynisch woud strekt zich negen dagreizen uit. Het begint bij de grenzen der Helvetiers, Nemeten en Rauraken, loopt langs de rivier de Donau tot aan de Daken en Anarten, wendt zich dan links van de rivier af langs de grenzen van vele landen, en is er niemand in Germanie die kan zeggen, dat hij het einde van dit woud bereikt heeft, al had hij zestig dagreizen afgelegd, noch dat hij vernomen heeft, waar het aanvangt.
Bl. 68. r. 6. v. b. a n t h j u R ê n e. Dio Cassius, 53. Sommige der Kelten, die wij Germanen noemen, bezitten het geheele Keltische land langs den Rijn, en hebben het Germanie doen noemen, opwaarts tot aan de bronnen der rivier, en afwaarts tot aan de zee van Brittannie.'
Bl. 68. r. 1. v. b. t w e l i f r i n s t r a m a,. Deze twaalf rivieren zijn: De Weichsel, Oder, Elbe, Weser, Eems, Rijn, Schelde, Seine, Loire, Garonne, Rhone en Po.
Bl. 68. r. 15. v. b. p r i k e d. Hieruit is het t a t o u e e r e n bij de Britten ontstaan, waal-van Caesar B. G. V. 14 gewag maakt:. Alle Britten tatoueereu zich met weede, die een blaauwe kleur veroorzaakt. Evenzoo spreekt Pomp. Mela III 6. van: met weede getatoueerde Britten. Herodianus beschrijft dit nader: Zlïj beprikken hunne lichamen met figuren en afbeeldingen van allerlei verschillende dieren.' Wat echter deze schrijvers in het algemeen zeggen van de Britten, beperkt Tacitus tot een
17
gedeelte van het volk, Vita Agricolae 9, waar hij vermeld de getatoueerde gelaten van de Siluren. En juist deze Siluren woonden in Wales en Devonshire, het land der tinmijnen.
Bl. 70. r. 12 v.b. A d la n d, A t l a n d. Over dit verzinken van Atlant heeft Plato een bericht bewaard in zijn Timaeus en Kritias. Een opperpriester te Saïs heeft aan Selon verhaald: Voor den ingang van de Middellandsche zee, welken hi de zuilen van Herakles noemt, lag eertijds een land grooter dan Libie en Asie te zamen. Van daar konden toen de zeevaarders naar de andere eilanden komen, en van deze eilanden op het vastland daartegenover, dat zich rondom die eigenlijke oceaan uitbreidde. Op dit groet Atlantisch eiland bestond een groot wonderbaar koninkrijk, dat over het geheele eiland heerschte en over vele andere eilanden en deellen van het vastland, bovendien beheerschte het aan onzen kant Lybie tot aan Egypte en Europa tot aan Tyrrhenie. Toen echter in lateren tijd buitengewone aardbevingen en overstroomingen losbarstten, veroorzaakte een noodlottige dag en eene noodlottige nacht, dat het Atlantisch eiland in de diepte der zee verzonk. Daarom is nu die zee ontoegankelijk en moeijelijk te onderzoeken, omdat het diepe slik (de wadden), 't welk het eiland bij het verzinken gevormd heeft, de scheepvaart verhindert.
Strabo. II. 102. Het kan zeer wel waar wezen, wat er verteld wordt van het eiland Atlantis, waarvan Plato zegt, dat Solon, die het had gehoord van Egyptische priesters, bericht heeft, dat het vergaan is, terwijl het eens een eiland was, zoo groot als het vasteland.
Bl. 72. r. 10. v. b. t w a m h â p a, dat zijn de Hunnen en de Finnen.
t - ê n e d ê l, de Hunnen zullen zuidwaarts afgetrokken zijn, waar wij ze later vinden als Hongaren of Magiaren.
18
t h â t ô r e d ê l, de Finnen, is gevallen in Zweden, d. i. s k ê n l a n d i s à s t e r d ê l. bl. 110.
Bl. 72. r. 19. v. b. p r e s t e r a - k â r k a. Fryas volk had noch priesters noch kerken, en evenmin woorden daarvoor in zijne eigen taal. De Friesen hebben die het eerst leeren kennen bij de Finnen, en dus ook die woorden alleen aan de taal cler Finnen kunnen ontleenen. De woorden kerk en priester moeten dus van Scandinavischen oorsprong zijn. Het Friesche karke, chârke, scherke, is in het Zweedsch k y r k e, uitgesproken even als thans ons t z i e r k e, Oostfriesch z i e r k, Deense k e r k e. Prester is Zweedsch p r a e s t, Deensch p r â s t mv. p r â s t e r. Op bl. 222, komt eveneens als meervoud voor p r e s t a r, dat wist op een enkelvoud p r e s t als de oorspronkelijk vorm.
Bl. 74. r. 8. v. b. A c h t a n t i c h j ê r f o r t h e r, d.i. 2092--80 = 2OI2 v. Chr.
Bl. 74. r. 7. v. o. I n k a beteekent boter, b u t y r u m. Halbertsma, Lexicon Frisicum
Bl. 74. r. 6. v. o. f â d e r j a, d.i. oom, p a t r u u s. Halbertsma, Lexicon Frisicum.
Bl. 74. r. 5. v. o. j o n g a k â m p a r. Tacitus G. 14. 'De meeste aanzienlijke jongelingen begeven zich naar die volken, welke in een of anderen oorlog gewikkeld zijn.'
Bl. 76. r. 3. v. b. t h r i w i g a. Zie ook Saxo Grammaticus. L. V. p. 52 en Notae uberiores p. 68. Ed. Mueller. In het gedicht Edda wordt verhaald dat Odin (Wodin) den raad gegeven heeft om de slagorde wigvormig op te stellen. Verg. ook Nota p. 214, 215, de acie triplice Othiniana.
Bl. 76. r. 3. v. b. a n t h r i w i g a. Tacitus G. 7. De slagorde wordt bij wiggen (wigvormig) opgesteld.
19
Bl. 76. r. 11.. v. b. S ê f y r a, scheepsroepers, zeetrompetten, waarmede ook de winden worden afgebeeld. Het woord is samengesteld uit s ê, de zee, en f y r, een denneboom, omdat deze trompet gemaakt was uit een uitgeholde dennestam, even als nog, in later tijd, de Sint Steffens hoorn, waarvan een exemplaar in het Friesch kabinet van oudheden berust. Deze trompet is ruw bewerkt uit een gespleten stam van een jonge denneboom, en bestaat uit twee in de lengte zacht gekromde uitgeholde stukken, die met tien hoepeltjes aaneen gekuipt zijn. De geheele lengte bedraagt 1.12 meter. De Zweedsche herderinnen gebruiken nog een hoorn van gelijke constructie om in het gebergte haar vee bijeen te roepen. De Grieken hebben aan deze trompet den naam van den Westewind, Zephyrus, ontleend.
Bl. 76. r. 11. v. b. S ê f y r a. De Heer G. Verenet heeft mij over dezen hoorn medegedeeld: Les Vachers des Alpes emploient encore un instrument bucolique ou pastoral, en forme de trompe (le tableau d'Uri des guerriers Helvetiques) pour le rappel des troupeaux. Il se compose sussi d'une ecorce d erable arrondde et entouree de cerceaux de bois; sa longleur est d'environ deux mètres; le een du cylindre tient de celui d'un tuyau d'orgue.
Bl. 80. r. 6. v. b. K â d i k, C a d i x, Gades, Punisch G ad e i r. Festus Avienus, die in zijne O r a m a r i t i m a fragmenten bewaard heeft van Himilco's zeereis, zegt vs. 267, dat dit G a d e i r beteekent l o c u s a g g e r e s e p t u s, eene ingedijkte plaats.
Die beteekenis wordt gecontroleerd door het Hebreeuwsche G a d e e r, l o c u s m u r o c i n c t u s, door een muur omgeven, hier n e n e s t e n e n e k â d. i k.
Bl. 80, r. 6. v. b. Kâdik. Stephanus de Urbibus. Gadeira,
20
geeft als naamsafleiding ousa oos; tainia kai tes ges deira velut fascia et terrae collum.
Bl. 80. r I2. v. b. f â r t h a r i k a k â n i n g f o n E g i p t l a n d u m. Dit valt in den tijd van Joseph in Egypte ca. 2000 v. Chr.
Bl. 80. r. 10. v. o. N ê f I n k a. Vrage: Is Inka ook met zijne vloot in Zuid Amerika aangeland, en zijn nageslacht 35 eeuwen later door Pisarro terug gevonden in de Koningstam der Inka's in Peru ?
Bl. 80. r. 10. v. o. I n k a. Bij Hamcouius fel. 72. b. wordt bericht van eene kolonie Friesen in Chili, daar aangetroffen door Diego Torres, (de rebus Americae patres collegii pacis ad Provincialem, anno 1589; alsmede door Alphonsus de Ercilla, (de rebus Americae) (Auruncana). Zij zouden daar (in Chili) aangekomen zijn omstreeks, 1030 n. Chr., en hadden eene herinnering aan hunne afkomst van Friesen. Dit doet mij gissen dat lnka kan aangeland zijn aan den N. 0. hoek van Brasilie, in den mond der Amazonen-rivier, dat dè afstammelingen van zijn volk in den loop van eeuwen al verder landwaarts ingetrokken en eindeljk tot de westkust van Z. Amerika (Chili en Peru) doorgedrongen zijn. Lezen wj nu hier dat de meeste Finnen en Magiaren zich bij Inka voegden, dan komt dit overeen met de opmerking van reizigers, dat de inboorlingen van Chili en Peru in hunnen ligchaamsbouw eene Finsche type dragen.
Bl. 80. r. 7. v. o. â k â r g t o g v n g e n. Hiertoe zal ook wel behoord hebben, dat Sicilie van Rhegium is afgescheurd, Prochyta en Pithecusa van Misenum, Capreae van Athenaeumenz. Strabo L.. I. 60.
Bl. 84. r. 10. v. o. M i s s e l l j a. massalia Stephanus, de Urbibus, verhaalt volgens Timaeus, dat een schipper bij zijne aan-
21
komst aldaar een visscher beval een touw, dat hij hem toewierp, vast te maken, masai en dat daarvan de naam Massalia gevormd is uit masai b i n d e n, en alieus een v i s s c h e r.
Bl. 84. r. 6. v. o. a n a t r o w e w y d e n a. De Druiden, zie bl. 124.
Bl. 86. r. 4. v. o. N y h e l l ê nj a, de raadselachtige Godin Nehalennia, van wie Romeinsche Gedenksteenen bij. Domburg op Walcheren in zee gevonden zijn, ten jare 1647. Zie Beschrijving en afbeeldingen bij: H. v. H. en H. v. R. Kerkeljke oudheden, Bisdom van Zeeland. Dl. IV. bl. 67 en Dr. J.F.L. Jansen, Romeinsche Beelden en Gedenksteenen in Zeeland.
Bl. 88. r. 6. v. o. t h a s t j u r a r t o h r o p a n d e. Vergeljk wat Pomponius Mela III. 6 schrijft van de Druidessen bij de Galliers: Het eiland Sena in de Britsche zee tegenover het land der Osismiers (Armorica) is beroemd door een orakel van de Gallische Godin, wier priesteressen, geheiligd door een maagdelijken staat, negen in getal zijn. Men acht haar begaafd met een buitengewoon verstand, gelooft, dat zij zeeen en winden onstuimig kunnen maken, zich kunnen veranderen in dieren, genezen wat bij anderen ongeneeslijk is, de toekomst weten en voorspellen, doch alleen zich bezig houden met die zeevaarders, die gekomen zijn om haar te raadplegen.' Zie ook: L. Contzen, die Wandelingen der Kelten S. 88, 89.
Bl. 88. r. 2. v. o. b j a r. Tacitus G. 23. hunne drank is een vocht bereid uit gerst of tarwe.
Bl. 90. r. 11. v. b. S k r i f f i l t. Bij Strabo XV. 717, bericht Nearchus de vlootvoogd van Alexander, dat in Indie aan den beneden Indus een volk is, dat niet op palmbladen schrijft, maar b r i e v e n s c h r i j f t o p z e e r z w a a r in e e n g e s t a m p t k a t o e n, d. i. schrijffilt van boomwol. Uit de
22
verdere beschrijving van dat volk blijkt, dat hij van de daar gevestigde Friesen (Geertmannen) spreekt. Zij bebouwen het gemeenschappelijk land (h e m r i k) gezamenlijk en verdeelen de oogst. Zij zijn gewapend met lange bogen en pijlen, met speeren en schilden en met zeer breede zwaarden van 3 ellen (5 voet) lengte (g ê r t), zij hebben wetten, deels algemeene (m ê n a ê w a) deels bijzondere (s e t m a), die veel van de wetten van andere volken verschillen. Zij huwen de dochters uit zonder bruidsschat. (Tacitus G. 18. 'De vrouw brengt den man geen bruidschat aan. Zij hebben de gewoonte, om vorsten en grooten alleen met woorden te groeten en nooit met k n i e b u i g i n g (verg. bl. 20. wr.aldas gast mêi mân allêna knibuwgjande thânk to wija.)
Bl. 90. r. 11. v. b. S k r i f f i l t. Pater Paullino van St. Bartholemeo, zendeling in Indie, heeft in zijne Samscridamirae (Sanskrit) linguae insiitutio, bewezen dat het gebruik van katoenpapier bij de Indiers tot ver boven de tijden van Christus opklimt. Verg. Heeren. ldeën Indiers. bl. 93.
Bl. 94. r. 1.3. v. o. t i l t h ê r e s ê j e n e. De naam dezer rivier is Friesch, t h j u s ê j e n e, de zegen, zoo mede le Havre, t h i h â v e, le Havre de grace, t h i h a v e t h ê r e s ê j e n e: Ouessant, w e s t s ô n d: Dieppe: d i a p e; Fecamp, f j a k a m p, veeweide: Caudebec, t h j u k a l d e b ê k e, de koude beek; Robec, t h j u r ô d e b ê k e, de roode beek enz.
Bl. 94. r. 10. v. o. K ê r e n â k. Staat dit in verband met Corn-Wales ? In het Fransche Bretagne is ook een Carnac met groote overbljfselen van Druidische monumenten.
Bl. 94. r. 8. v. o. K â l t a n a, Zie over de Kelten in Brittannie, L. Contzen, die Wanderungen der Kelten.
23
Bl. 96. r. 5. v. b. t h j u M o d e r. Haar naam was Hellicht. bl. 106.
Bl. 96. r. 14. v. b. T u n i s t o e n g o d e u p h êj a d. vrg. bl. 82. T u n i s ê v g a s h j a r a k â n i n g b i k â n n a. Tunis erkend als koning der stad, M a l k - k a r t, en verheven tot eene godheid is dus de Phenicische M e l k a r t h, dien de Grieken den Tyrischen Herakles noemden, veel ouder dan de Grieksche Herakles. Aan dezen Tyrischen Hercules werden de zuilen van Hercules toegeschreven, de rotsen Abyla en Calpe.
Pomponius Mela I. 5. verhaalt dat Hercules zelf de voor heen verbonden rotsen van een gescheurd en den Oceaan, die vroeger door eene rotsketen was afgesloten, een toegang in de Middellandsche zee verschaft heeft.
De grond van de Mythe ligt hier in, dat de Friesche zeekoning Tunis aan de Pheniciers de straat heeft leeren kennen, die de Middellandsche zee met den Oceaan verbond, en alzoo dien zeeweg voor hen heeft geopend. Daarvoor hebben ook de Tyriers eene hunner oudste kolonien aan de Noord Afrikaansche kust T u n e s (o Tunes) thans nog Tunis, genoemd.
Bl. 96. r. 6. v. o. n a v t r u m n o c h. Nepos. Themisincles C. VI, schrijft ook van de Phalerische haven te Athene, dat die noch goed, noch groot genoeg was.
Bl. 98. r. 7. v. b. J o n h i s ê l a n d a. De Jonische zee en de Jonische eilanden ten westen van Griekenland hebben niets gemeen met de Jonische steden en eilanden langs de kust van Klein-Asie. Het verschil wordt bij de Latijnsche zoo wel als bij de Grieksche schrijvers streng in acht genomen, die de laatste namen altijd met eene lange (dubbelde) o en de eerste altijd met eene korte (enkelde) o schrijven.
Bl. 98. r. 10. v. o. A t h e n i a, M i n e r v a, N y h e l l e n i a.
24
Van deze namen is de eerste gebleven aan de stad Athene en overgedragen tevens op de Godin Pallas. Minerva is als naam der Godin bewaard in Groot Griekenland, Italiee tot aan de Alpen (bl. 54). Doch de naam Nyhellênia is als zoodanig in Griekenland verloren gegaan. Evenwel zijn de beide deelen van dien naam als adjectiven in de Grieksche taal opgenomen: Ny is gewonden neos (neos) n i e u w, en hellen (hellên) nog bij Suidas bekend in de beteekenis van v e r s t a n d i g. Suidas in voce: hellen fronimos. Vandaar hebben de Grieken den naam Hellenen aangenomen d. i. v e r s t a n d i g e n. Toen later bij de Grieken de oorsprong van dien naam in de herinnering verflauwde, hebben zij die herkomst gehuld in het gewaad der Mythe van Phrixus en Helle, de kinderen van Nephele en Athamas, die op een ram met gouden vacht het land ontvluchten om aan de lagen hunner stiefmoeder Ino te ontkomen.
Maar ook in die Mythe schuilt nog een donkere herinnering aan het verleden. Phrixus, phrygs, is een naklank van Fryas; Helle herinnert aan Nyhellenia, en Nephele aan het land der Nevelen, dat land in het verre onbekende westen of noorden, vanwaar de Friesen gekomen waren, terwijl Athamas (gen. Athamantis), samengesteld uit âthe en man, te kennen geeft, dat die mannen als vrienden gekomen en ontvangen waren.
Bl. 98. r. 8. v. o. l i k â t h a v n t f o n g e n. Zie over de komst der Joniers in Attica Herodotus L. I. c. 145 en Strabo L. VIII. p. 383. Die Joniers zijn vreemdelingen, daar gekomen onder aanvoeging van Jon, den zoon van Xuthus.
Xuthus nu betekent b l o n d, zoodat dit alleen zeggen wil dat Jon een blond man was, tot het ras der blonde menschen, d. i. tot Fryas volk behoorde.
B. G. Niebuhr, Vortraege ueberalte Geschichte, B. I. 8. 227: die ionische Einwanderung in Attica erscheint als eine f r e u n d l i c h e A u f n a h m e der Fluechtigen.
25
Bl. 104. r. 1. v. b.. t h r v c h t h a s t r ê t e. Strabo L. I. 37. Eratosthenes schrijft, dat eertijds het land bij de zuilen van Hercules nog niet was doorgebroken, en dat toen bij de landengte van Pelusium de buitenzee (Indische oceaan) met de Middellandsche zee vereenigd was, daar deze, hooger dan de landengte, die met hare wateren bedekte; maar dat later toen bij Gades de rotsen waren doorgebroken, de waterspiegel der Middellandsche zee gedaald is en het land bij den berg Casius, Pelusium en verder tot aan de Roode Zee heeft blootgelegd..
Van een vroeger hoogeren waterstand der Middellandsche zee weet ook Pomponius Mela te spreken L. I. 6. Meer landwaarts in en vrij verre van het strand van Numidie, worden vischgraten, stukken van oesterschelpen, rotsen door den golfslag afgeschuurd, in de klippen bevestigde ankers, en andere dergeljke kenteekenen gevonden, die bewijzen, dat eertijds de zee zich tot die plaatsen heeft uitgestrekt.'
In de boeken van Moses en Josua kan men den loop der veranderingen volgen, waardoor de Landengte van Pelusium ontstaan is. De straat, die eerst de natuurlijke grens tusschen Egypte en Arabie uitmaakte, heet:
Gen. XV. 18. Nahar Mitzraïm, de stroom van Egypte.
Exod. XIV. 1, legert Mozes zich bij Pihachiroth, den mond der zeeengte (nabij het Serapeum).
Exod. XV. 22 en XXIII. 31, wordt daarbij gesproken van Jam Suph, het Biesmeer, later de Bitter-meeren.
Num. XXXIV. 5. is het niet meer Nahar maar Nachal Mitzraïm, het Dal van Egypte.
Josua XIII. 2, wordt dit dal, die drooge bedding, Shichor, de zwarte grond genoemd.
Jesua XV. 4. komt weder de naam Nachal Mitzraïm voor, het Dal van Egypte.
In den tijd die verloopen is tusschen de gebeurtenissen van Exod. XIV. (1564 v. Chr.) en die van Josua XV. heeft dus
26
die verandering van dit terrein plaats gegrepen. Op bl. 164 blekt dit het jaar 155l v. Chr. geweest te zijn.
Bl. 104. r. 2. v. b. P a n g a b. Opmerkeljk is het dat deze naam, waaronder men in later tijd het Land verstaat, de Pentshab, hier alleen voorkomt als den naam der Rivier. Ook in de latere geschriften van Ljudgêrt vindt men steeds den naam Pangab gebruikt, en nooit Indus, niettegenstaande deze naam aan Herodotus reeds bekend in uit den periplus van Skylax en Karyanda.
Bl. 104. r. 12. v. o. U l y s u s. Tacitus Germ. 3. Sommigen meenen, dat Ulysses op zijn langen fabelachtiger zwerftocht ook in deze zee is gevoerd, het land van Germanie bezocht en Asciburgium, dat aan den oever van den Rijn gelegen en nog eene bewoonde stad is, gebouwd en benoemd heeft. Men zegt ook, dat een altaar aan Ulysses gewijd, waarop ook de naam van zijn vader Laertes voorkomt, voorheen op die plaats is gevonden, en dat er monumenten en grafsteenen met Grieksch letterschrift op de grenzen van Germanie en Rhaetie nog aanwezig zijn.
Bl. 106. r. 2. v. b. U t k i k b o r e d. Onder de Basreliefs uit de bouwvallen van Niniveh, afgebeeld bij H. A. Layard, komt de afteekening voor van een schip, dat grootelijks verschilt van den vorm der Phenicische schepen. Het is voorzien van eene mars of mastkorf, waarvan het profil gelijkt op het benedenste gedeelte van een menschen aangezicht; eene terugwijkende kin en v o o r u i t s t e k e n d e o n d e r l i p. Deze overeenstemming is te zeer in het oog vallend, om daarbij niet aan een Friesch schip te denken. Het schip heeft de gedaante van een zeepaard, gelijk aan die welke den wagen van Neptunus trekken. De Noordsche volken gaven veelal aan hunne schepen de gedaante van een dier, onder anderen ook van eene zeeslang, S a n â k a of S n â k a, waaraan bij lange
27
smalle schepen de naam S n i k k e ontleend is. Zie de platen bij Hofdijk, ons Voorgeslacht.
Strabo II. 99 deelt mede, dat ten tijde van Cleopatra, Eudoxus in de Aethiopische zee een stuk van een wrak vond, bestaande in een voorsteven versierd met een gebeeldhouwde paardekop, en dat dit te Alexandrie herkend werd, als af komstig van een Gaditaansch schip, en dat de kleinere schepen van Cadix p a a r d e n genoemd werden naar de beelden aan da voorsteven.
Vergeljk den naam h e n g s t voor een soort van schepen in Zeeland.
Zulke schepen bezochten de havens van Phenicie toen Niniveh nog in bloei was en de Assyrische Koningen hunne strooptochten uitstrekten tot Cyprus, 8 eeuwen v. Chr.
Bl. 106. r. 7. v. b. e n S k r y v e r. Verg. Homerus Odyssea. VIII. 163. fortou mnemoon de oude uitleggers verklaren dit door de S c h e e p s s c h r ij v e r, die boek houdt van de lading, en vertalen fortou mnemoon door v e c t u r a e m e m o r, d. i. die het Memoriaal houdt.
Bl. 108. r. 15. v. b. u t a S u l v e r l ô n a, dat zijn de Zilvermijnen van Laurium.
Bl. 110. r. 4. v. b. S k e n l a n d i s â s t e r d e l, Zweden.
r. 5. w r a b e r g a, in Noorwegen.
w r - n s ê, in Denemarken.
> r. 10 1 0 0 j ê r l ê d e n, 591 + 100 = 691 v. Chr.
Bl. 110. r. 11. v. b. y s e r e w ê p n e, gevonden in grafheuvelen op Bornholm.
Bl. 112. r. 10. v. o. k ê m t h e n e M a g y s e l v a. Deze Magy (koning van Denemarken) was volgens Worp van Thabor
28
Chronicon L. I. C. V. Frotho I de 9e koning van Denemarken; over wien Saxo Grammaticus L. II, p. 74. Ed. Mueller.
Zie beneden de noot bij bl. 246.
Bl. 116. r. 20. v. b. â n d k ê t h e. Diergelijke profetieen van Moders, en Gallische Druidessen vindt men opgeteekend bij: Suetonius: Vitellius was ook verdacht van schuld aan den dood zijner moeder, als of hij verboden had haar in hare ziekte voedsel te reiken, daar eene priesteres der Catten (de burgtmaagd van Kattaburch), aan welke hij als aan eene godspraak geloof sloeg, hem voorspeld had, dat zijn keizerschap dan bevestigd en langdurig wezen zoude, als hij zijne moeder overleefde.
Flavius Vopiscus, Aurel: 44 meldt, dat Aurelianus eens Gallische Druidessen (van het eiland Sena) geraadpleegd had, vragende of het keizerschap bij zijne nakomelingen zoude verbljven; en dat zij geantwoord hadden, dat geen naam in den staat roemruchtiger zijn zoude dan die der nazaten van Claudius.
Flavius Vopiscus, Numer: 13. Toen Diocletianus bij de Tongeren in Gallie in eene herberg vertoefde, terwijl hij nog in legeren rang diende, en met eene Druides de rekening van zijne dageljksche vertering opmaakte, zeide deze: Diocletianus, gij zijt ook wat al te zuinig, al te spaarzaam. Daarop zoude Diocletianus in scherts, niet in ernst, gezegd hebben: ik zal het wat ruimer nemen, als ik Keizer wezen zal. Na dit woord zoude de Druides gezegd hebben: scherts niet Diocletianus, gij zult Keizer zijn, als gj een wild zwin (Aprum) zult gedood hebben.
Aelius Lampridius, Alexander Severus. 60. Toen Alexander Severus ten strijde trok riep eene Druides hem in de Gallische taal toe: Ga heen, maar hoûp niet op de overwinning, en stel geen vertrouwen in uw krijgsvolk.
Bl. 118. r. 10. v. o. i n t o t h â t w e l l a n d e h e f. Ook
29
Saxo grammaticus vermeldt van Frotho I: hij is omgekomen niet door geweld van wapenen, maar door de zwaarte van zijne wapenrusting en ligchaam, in de golvende zee (aestu strangnlatus).
Bl. 118. r. 10. v. o. f o r t h h ê s e r s i n b r u n e s k i l d a n t o p. Bij Saxo Grammaticus L. III. p. 116 komt ook de uitdrukking voor: zijn schild aan den top van den mast hangen, waarbij is aangeteekend: die zijn schild boven het hoofd opheft, ontbloot zijn ligchaam; vandaar beteekent het omhoog heffen van het schild, dat de wapenen neergelegd, en de vrede gevraagd wordt. Dit werd genoemd: at halda upp fridskildi - at bregda upp fridskildi, het vredeschild ophouden, opheffen.
In de Annales Fuldenses ad annum 882, wordt gezegd dat de Noormannen om de vrede voor gesloten te verklaren, de gewoonte hadden van het schild op te hangen.
Bij Saxo Grammaticus L. V. p. 231 geeft men door het schild in de mast op te hijsschen het teeken dat er makkers en bond genooten komen.
Bl. 124. r. 8. v. o. t w y i a t h r i t i c h d ê g a, tweemaal dertig dagen d. i. twee maanden. Uit deze woorden kan men besluiten dat bij de oudste Friesen de maanden dertig dagen telden, en hun jaar een zonnejaar was van 12 maanden, met 5 (of zes overschietende dagen tijdens den winter zonnestand, bestemd voor en gewijd aan het juulfeest. De oudste Egyptische jaarverdeeling was volkomen dezelfde, in 12 maanden van 30 dagen en 5 daaraan toegevoegde (Epagomenen) gewijd aan Godsdienstige feesten, de geboortedagen van Osiris, Arveris, Typhon, Isis en Nephthys. Zie Plutarchus de Iside et Osiri.
Eenige namen van maanden komen voor op bl. 158.
Bl. 124. r. 8. v.o. De bewoners van het noorden (Zweden, Skênland) hebben zeer vroeg den duur van het zonnejaar kun-
30
nen bepalen, daar zij als van zelf het tijdstip van den winter zonnestand moesten waarnemen, d. i. den dag waarop des middags de zon slechts even aan den horizon verscheen zonder zich daar boven te verheffen.
Bl. 128, r. 1.7. v. b. h ê d e m i n b u r c h f a m o r l o v i vergel. bl. 60-2 s y m ê i t h â t d v a.
B v t a t h a l a n d p â l a, zie de kanttekening bij bl. 44.
Bl. 130. r. 9. v. b. g û r b â m. Zeer ten onrechte heb ik gemeend door dit woord een muziekinstrument te moeten verstaan en vertaald zakpijp.
Dr. H. R. Snijder te Oostzaan heeft mij de opmerking gemaakt dat g û r b â m letterlijk is g e u r b o o m, d. i. de Mei- of haagdoorn, wegens de welriekende bloesems bij de Mei- of lentefeesten gedragen. Ik houd dit voor volkomen juist en zie nu dat dit Meifeest met de bloeijende haagdoorn in gedachtenis gebleven is door het zingen der kinderen met de pinksterbloem.
Bl. 130. r. 46. v. b. e n w i l d e b u f l e, Caesar. B. G. VI. 23. De buffels die Urus (Auerochs) genoemd worden, zijn weinig minder in grootte, dan elefanten, en hebben het voorkomen, de kleur en de gedaante van een stier. Hunne kracht en snelheid is groot en zij ontzien noch mensch, noch wild dier, die zij ontmoeten. Men vangt ze in kuilen om ze te dooden. De jongelingen harden hunne ligchamen bij dit werk en leggen zich toe op deze soort van jagt. Die de meesten doodt, heeft de grootste eer. Echter kunnen zij, zelfs al worden ze jong gevangen, niet aan den mensch gewennen en getemd worden. De hoornen zijn groot en wjd van een staande en verschillen veel van de hoornen onzer runderen. De randen dezer hoornen beslaat men met zilver en gebruikt ze als bekers bij groote feestmaaltijden.
Bl. 132. r. 13. v. b. l i n n e n t. Tacitus Germ. 17. De vrouwen dragen meest linnen kledderen, met purper afge-
31
zet. Van de Kimbren schrijft Strabo VII. 291: Met de vrouwen (fâmna) trekken ook de opperpriesteressen (modera) mede ten strijde. Deze zijn grijs van haar, in het wit gekleed, in linnen bovenkleederen (tohnekka) met eene gesp vastgehecht, zij dragen een koperen gordel, en gaan ongeschoeid.
Bl. 132. r. 15. v. b. p â r l u m. Pomponius Mela III 6. Brittannie heeft rivieren, waarin paarlen gevonden worden.
Plinius Hist. Nat. IX. 57. Het is bekend dat Brittannie paarlen oplevert, schoon klein en kleurloos.
Bl. 136. r. 2. v. b. W r. a l d a. Vergelijk met deze eenvoudig verhevene leer, het even zuiver Monotheisme, dat de grondslag is van de Indische Godsdienst.
Brahm, wohl zu unterscheiden van Brama, ist der Name des hoechsten Wesens, welche die Indische Religien erkennt, des eigentlich einzigen Gottes, waehrend alle uebrigen, Shiwa, Vishnu, Brama u. s. w. nur Manifestationen irgend einer seiner Eigenschaften, seiner schöpferischen Allmacht, seiner Weisheit sind. Die hohe Idee, welche die Indier an Brahm knuepfen, geht aus den Beinahmen hervor, mit denen sie ihn belegen, der Höchstvolkommene, der Unendliche, oder wie sie sich ausdruecken, der Anfanglose und Endlose, der Unbeschreibliche, der Allesschauende, die Urseele des Weltalls, lauter Bezeichnungen eines einzigen und hoechsten Gottes volkommen wuerdig. Brahm ist das einzig Bestehende, n u r i n i h m l e b e n, w e b e n u n d s i n d w i r. Die Welt, wie sie bestelt, ist nur der Abglanz seinen erhabenen Bildes, und wenn sie aufhört, s o g e h t s i e n u r z u r u e c k i n s e i n W e s e n.
Vollmer Wörterbuch der Mythologie.
Bl. 446. r. 5. v. o. n ê n s t j u r a r m e n s v n n e s t o n d e.
De Scandinaviers verdeelden den horizon in 4 hemelstreeken; 8 windstreken en 16 uurstreken; of den dag (dagr) in 8 wachten
32
(eijkt) en in 16 uren (stund). Een stjurar stonde is dus gelijk aan 1,5 svnnestonde. Zie Finn Magnussen over de dagverdeeling der oude Scandinaviers, vertaald. Door Jhr. Mr. M. de Haan Hettema. Zie Vrije Fries. II. D. 1e st. bl. 58. Zoo wordt door John Olafsen een onderscheid gemaakt tusschen h o r a m a j o r en m i n o r.
Bl. 148. r. 13. v. o. K r û d k u n d e, h ê l k u n d e. De fâmna verpleegden de zieke en gekwetste strijders. Zie Tacitus Germ. 7, ad matras, ad feminas, (t o t h a m o d e r u m â n d t h a f â m n a) vulnera ferunt.
Bl. 150 r. 4. v. b. M a r s â t a. Herodotus beschrijft de paalwoningen op het meer Prasias in Macedonie, L. V. 16. De Paeonen wonen op het meer Prasias in dezer voege. Er staan in het meer steigers, of planken vloeren op hooge palen, die slechts door eene brug een smallen toegang van den oever hebben. De palen waarop de vloeren rusten, zijn eerst door de geheele bevolking geheid. Doch later kwam het in gebruik, dat ieder man voor elke vrouw die hj trouwde, drie palen moest heijen, aangevoerd van het gebergte Orbelus. Zij wonen daar op deze wijze: Ieder heeft op die steigers zijde hut, waarin hij zijn verblijf houdt, met een valluik waardoor hij in het meer kan afdalen. De kleine kinderen binden ze met een touw aan het been vast, opdat zij niet bij ongeluk in het water vallen. Aan hunne paarden en ander vee geven ze visschen tot voeder. De overvloed van visch is zoo groot, dat iemand slechts zijn valluik behoeft te openen, en eene ledige mand aan een touw in het water te laten zakken, om die na eene korte poos gevuld met visschen weder op te halen.
Bl. 150. r. 7. v. b. Zie voorts over de paalwoningen: Die vorgeschichtliche Zeit van Sir John Lubbock. Th. I. cap. 6. en over Leeuwen in Europa Th. II. cap. 1. Der Höhlen-Löwe, felis spelaca, war durchschnittlich grösser als unsere heutigen Löwen. Overbljfselen daarvan zijn gevonden in de beenderen-
33
grotten in Frankrijk, Duitschland, onder anderen bij Blaubeuren in Zuid Beijeren aan de grenzen van Tyrol, in Italie en op Sicilie.
Voorts J. L. Th. II. S. 248. Die Schweizer Pfahlbauer hatten nicht nur dan Hund, sondern auch Ochsen, Schweine, Schafe, und viellicht sogar Pferde. Sie befleissigsten sich bereits des Ackerbaues und waren mit der Kunst des Webens vertraut.
Bl. 150. r. 7. S w a r t e g r i s l i k a l â w a. Herodotus L, VII. 125, 126 bericht, dat in Macedonie de kameelen bij het leger van Xerxes door leeuwen werden aangevallen, en dat in Noord-Griekenland van den Nestus tot aan den Achelous zeer vele leeuwen werden aangetegen. Verg. Plinius, H. N. VIII, 17.
Als in den tijd van Herodotus de leeuwen in het noorden van Macedonie nog zoo menigvuldig waren, kan het geen verwondering baren, dat honderd jaren vroeger, toen Apollonia schreef, die roofdieren langs de Illirische en tot in de Zwitsersche Alpen zwierven.
Voor de wetenschap is het niet onbelangrijk te vernemen, dat de leeuwen in Europa tot het zwarte ras behoord hebben.
Bl. 152. r. 10. v. b. m i t h h r i n g u m. Diod. Siculus. V. 27. (De Kelten) maken een overmatig gebruik vàn goud voor den opschik en niet alleen de vrouwen, maar ook de mannen, want om de boven- en benedenarmen dragen zij armbanden, om de halsen zware halsketenen van massief goud, voorts kostbare ringen aan de vingers, ja zelfs hebben zij gouden borstharnassen.
Bl. 152. r. 4. v. o. a n d a w i v a v r l ê t e n h â v e. Tacitus Germ. 15. Zoo vaak zij niet ten strijde uittrekken, brengen zij den meesten tijd in ledigheid of op de jacht door, en laten de zorg voor huis en akkers aan de vrouwen en grijsaards over.'
34
Bl. 156 r, 3 v. b. f o n t h ê r b u r c h L j u d g â r d a. Van den beginne af dat ik mij met de bestudering van het 0. L. B. heb bezig gehouden, heb ik mij de vraag voorgelegd, waar toch die Burcht Ljudgarda kon gelegen hebben, waarvan door het geheele boek sprake is. De andere burchten waren gemakkelijk weer te vinden; de Fryasburch op Texel, Stâvia te Staveren, Mêdêasblik te Medemblik, Forana te Vroonen, Lydasburch te Leiden, Walhallagâra op Walcheren, Minnagardaforde te Munster, Kâtsburch te Kassel, Nyfryasburch te Freiburch in den Brisgau, Aken te Aken, Godasburch te Gothenburch, Buda te Buda-Pesth, Kadik te Cadix; maar Ljudgârda en Lindahêm, wist ik niet met genoegzame zekerheid aan te wijzen.
Op bl. 134 wordt gesproken van het Krylwod als in de nabijheid van de Ljudgârda, en dat Krylwoud houdende voor het bij onze kronijkschrijvers zoo bekende Kreilerbosch, zocht ik de Ljudgârda in de nabijheid van Staveren en Medemblik. Doch op den duur is mij gebleken, dat die veronderstelling tot geene uitkomst leidde, en ik daarmede op een dwaalspoor mij bevond. lk moest dat Krylwod als plaatsnaam opgeven en het woord opvatten in zijne eigenljke betekenis als kreupelhout.
(NB. Ottema is in verwarring gebracht door de kennelijke fout in het OLB over de ligging van Ljudgarda)
Nu vestigde ik mijne aandacht meer bepaald op het gene Frêthorik schrijft bl. 156: T o L j u d w a r d ia b i n i k t o â s g a k ê r e n. L j u d w a r d i a i s e n n y t h o r p b i n n a t h e n e r i n g d i k f o n t h ê r e b u r c h L j u d g â r d a.
Hier deed zich de vraag voor: Is dat Ljudwardia dezelfde plaats als Ljudwerd, waar Liko in 803, en Ljuwert, waar Hiddo in 1256 schreven; met andere woorden: heeft dat alles ook betrekking op Leeuwarden ? Welk verband kan er bestaan tusschen Leeuwarden en de burcht Ljudgârda ? De Heer van Leeuwen schrijft in zijne kanttekeningen bij i t â d e F r i e s c h e t e r p, bl. 396: o p 't o u d e H o f t e L e w e r d e n. Cappidus van Staveren, Suffr. Petri en Hamconius zeggen, dat reeds 200 jaren voor Christus, Leeuwarden onder den naam van A u l a D e i, dat is G o d s H o f, bekend
35
was, alwaar het opperhoofd der Druiden, Barden of Priesters was gesteld, Hier was de leerschool der Friezen en genoten zij onderwijs in de godsdienst, wetenschappen en wijsbegeerte. Dit gesticht zoude te Oldehove gestaan en uitstekende mannen hebben voortgebracht. Latere schrijvers verwerpen dit denkbeeld geheel en al. Wat er van zij, is moeijelijk op te sporen en nog moeijelijker te beslissen.'
Verg. Eekhoff, Geschiedkundige Beschrijving van Leeuwarden, deel I, bl. 19 en 24, en aantt. bl. 278, enz.
Mij komt het voor, dat de boven aangehaalde plaats uit het Oera Linda boek de duistere zaak opheldert en de betwijfelde vraag beslist. Wel zijn er in Germanie nooit Druiden geweest, en kan in het voor Christelijk tijdperk geene plaats in Friesland een Latijnschen naam gedragen hebben, waarvan ook Ocka Scarlensis niets weet, die geene Druiden of Aula Dei noemt doch Cappidus heeft eene flaauwe herinnering overgeleverd van den ouden toestand, dien wij in het Oera Linda boek terugvinden.
Ljudwardia, zoo schrijft Frêthôrik in de eerste helft der derde eeuw voor Christus, is een nieuw dorp binnen den ringdijk der burcht Ljudgârda.
Die Ljudgârda was de burcht, waarvan Apollonia als Burchfâm eene uitvoerige beschrijving heeft nagelaten, en die na de Fryasburch op Texland de grootste van alle burchten moet geweest zin. (bl. 148). Zij beschrijft mede uitvoerig de school, waar de meisjes onderwezen werden, die tot fâm werden opgeleid. (bl. 148). Het schijnt, dat ook jongens aan dat onderwijs deelnamen, (Bl. 26 en 34) en Frêthorik vermeldt dat hj als knaap onderwijs genoten heeft van den Burchtschrijver, vooral in het lezen en schreven. (bl. 156.)
De ontzettende watervloed, die zich (bl. 158) over geheel Fryasland had uitgestrekt, en alle burchten, met uitzondering van de Fryasburch op Texland, verwoest, had beoosten het Fly dertig zoute meeren doen ontstaan, en bewesten het Fly wel vijftig (bl. 166.) Onder die in Oost-Flyland ook de groote plas,
36
die Frêthorik bij zijne terugkomst uit de Saxanamarken vindt, (bl.158) en waardoor de Ljudgarde was vernield, In dit zoute meer mogen wij de Middelzee herkennen.
Frêthorik heeft een begin gemaakt met een nieuw dorp te stichten binnen den ringdijk der verwoeste burcht. Zijn zoon Konerêd vangt zijne opteekeningen (bl. 194) aan met de beschrijving van de uitbreiding, die dit dorp reeds gekregen heeft door de volhardende vlijt zijner inwoners, en hoe zij in zijnen tijd al bezig zijn met de palen in het water te heijen om eene haven aan te leggen.
Bij de latere opslijking van de Middelzee is natuurlijk die haven verdwenen, maar niet zoo de herinnering van die voormalige haven, en de plaats waar zij eenmaal was, is genoemd de oude haven, t h j u â l d e h a v e, de olde hove. Maar in die latere eeuwen, na den tijd van Karel de Groote, heeft men den oosprong van dien naam niet meer geweten, en er A u l a D e i, of met eene verdubbeling A u l a D e i H o f van gemaakt.
Te meer gaf men aan die plaats den naam van oude haven, omdat er in vervolg van tijd eene andere haven was aangelegd als nieuwe haven, die in de 13e eeuw nog bestond, en aangeduid is op de kaart van Eekhoff, Beschrijv. van Leeuwarden, I, bl. 34.
Van hier ook de onderscheiding van de kerk tot Oldehove te Leeuwarden en de kerk tot Nyehove, d.i. de kerk, die bij de oude haven en die welke bij de nieuwehaven te Leeuwarden stond.
Dat die haven van Ljudwardia aan de Middelzee lag, blijkt ook uit hut verhaal van Konerêd (op bl. 200), hoe er onverwachts drie schepen bij den ringdijk kwamen aanleggen, die door den inbraak onzer landen verdwaald en de Flymond waren misgevaren.'
Die schippers kwamen uit Seland, Denemarken, en onbekend met de veranderingen dezer kusten, waren zij zeker bij de Lauwers ingevaren, denkende dat zij zich reeds bij den ingang van
37
het Flie bevonden. Zoo waren zij in de Middelzee verzeild en bij Ljudwardia aangekomen. Hier ontving hen Konerêd en stelde hen in de gelegenheden om te paard onder goed geleide hunne reis naar Staveren te vervolgen. Dit gebeurde nog bij het leven van Friso, en dus vôôr het jaar 263, v. Chr. Toen was de haven er nog niet, doch dit voorval heeft misschien Konerêd op die gunstige ligging opmerkzaam gemaakt en tot het besluit gebracht van daar eene haven aan te leggen.
Dit een en ander bewijst:
1e. dat de burcht Ljudgârda gelegen was ter plaatse, waar nu Leeuwarden ligt;
2e. dat die burcht door het ontstaan cler Middelzee verwoest is omstreeks het jaar 310 voor Chr.;
3e. dat het dorp Ljudwardia het begin is geweest van Leeuwarden, en de oorsprong onzer stad opklimt tot voor het jaar 1888 nadat Atland verzonken is, of 305 voor Christus. (bl. 160);
4e. dat de schrijvers van het Oera Linda boek alle te Leeuwarden geleefd en gewoond hebben, gelijk Liko en Hicldo oera Linda daar nog woonden;
5e. dat men den inhoud van het Oera Linda boek met recht mag noemen: de prehistorische geschiedenis van Leeuwarden.
Aan den anderen kant blijkt hieruit:
1e. dat hetgene onze kronijkschrijvers berichten van eene school der Druiden te Oldehove en van de opperpriesters bestuurders dier school tot op den tijd van kabbel den Groote, tot het gebied der sage behoort;
en
2e. doch dat die sage haren grond heeft in de blijvende herinnering aan de burcht Ljudgarda, die voor het ontstaan van Leeuwarden zich hier ter plaatst heeft bevonden.
Bl. 160. r. 42. v. o. i n n a t h a g r â t e h u s a t h ê r t o f â r a t h a f â m n a s e t e n h ê d e.
Zulke vrouwenhuizen beval Karel de Groote met vlas, wol, weede, purperwormen, roode verw, wolkammen, pers- en
38
strijkijzers, kaarden, zeep, talk en andere tot het vervaardigen van manufacturen noodige zaken te voorzien. Dirks, Koophandel der Friesen, bl. 137.
Bl. 162. r. 5. v. o. b a r n p i l a. Livius XXI. 8. De falarica was bij de Saguntijnen eene werpspies, met een schacht van dennenhout; deze was rond behalve aan het einde, waar het ijzer uitstak, dat was vierkant, met werk omwoeld en met pik doortrokken. De spies had een drie voet lange ijzeren spits, en werd brandende afgeschoten met eene kraanboog.'
Bl. 164. r. 14. v. o. f o n u t s i n d ê i b o k.
Vergelijk het aangeteekende bij bl. 90. De inhoud van Liudgêrts dagboek wordt bevestigd door het reisverhaal van Nearchus, gedeeltelijk bewaard bij Arrianus, de expeditione Alexandri.
Nearchus zegt, dat het land tusschen de armen van den Indus P a t t a l a heette in de Indische taal, doch in de taal der bewoners zelve D e l t a; waaruit volgt dit die bewoners Friesen waren, die het lage land de d e l t e (d. i. l ê g t e, laagte) noemden. Vervolgens noemt hj ook hunne stad Pattala, doch daarin vergist hij zich, want Arrianus (Periplus Erythraei maris) noemt Minnagara als de stad van Pattalene.
Verg. mijne inleiding peg. XIV. Bij Nearchus komen wel de namen van Wichhirte en Liudhert niet voor, maar hij onderscheidt hunne personen als opperbevelhebber en onderbevelhebber, adchoon en uparchos, voor Witkâning en Skelta bithêre nacht.
Bl. 164. r. 14. v. o. (vervolg. Q. Curtius, L. IX. 8., van de Pattaleners schrijvende spreekt van een koning: Hun koning MOERIS had de stad verlaten en was naar het gebergte gevlucht. Hoe komt hij aan dien koning ? Zijne berichtgevers hadden zeker die Pattaleners (Gêrtmannen) wel hooren zeggen dat M o d e r i s r ê d w n n e n w r d e, en daaruit begrepen dat
39
die met het hoogste gezag bekleedde persoon den naam M o d e r i s droeg, of wel met verkorte en samengetrokken uitspraak M o e r i s. Zoo hebben zij, en wel Curtius zonder het te weten, ons het bericht overgeleverd, dat bij die Gêrtmannen ook eene Burchfâm als Moder was. Wellicht is zij die Dêla jeftha Hellênia geweest, van wier hand wj later een geschrift over Buda aantreffen.
Met die verkorting van Moder tot moer, kan men vergelijken wat H. Cannegieter, Diss. de Brittenburgo, p. 25 schrijft: De Galliers en Germanen vereerden beschermgodinnen van het land of gewest, welke zij Matres Matronas of Mairas noemden.
Mr. J. De Wal, de Meedergodinnen, bl. 1. en 3, leest in de opschriften ook Diis Mairabus Deabus Mairabus. Uit die vorm Maira is het Fransche m ê r e ontstaan.
Bl 164. r. 6. v. o. w i - b r u d a h i n n e. Arrianus L. VI. 17. Alexander kreeg bericht dat de onderbevelhebber der Pattaliers met de meesten van zijn volk was weg gevloden en het land had verlaten, en daarom voer hij met des te meer spoed derwaarts.
Bl. 164. r. 1. v. o. S ê r k i n d l i k s n a k k a n d e. A. VI 17. De opperbevelhebber der Pattaliers kwam bij Alexander en droeg zijn land, zich zelve en al het zijne aan hem op, doch Alexaeder herstelde hem in zijn gebied en beval hem alleen alles gereed te maken tot de ontvangst van zijn leger.
Bl. 166. r. 13. v. b. l ê t t h a s k ê p a h â l a. A. VI. 17. Toen hij te Pattala kwam, vond hij de stad en het land ledig van bewoners. Daarom zond hij eenige troepen om de vluchtenden na te jagen, en toen hj eenigen van hen gevangen had, zond hij deze naar de anderen om hun te verzekeren, dat zij gerust konden terug keeren, want dat het hun geoorloofd was hunne stad te bewonen en hun land te bebouwen als te voren. En de meesten van hen keerden terug.'
40
Bl. 166. r. 9. v. o. h ê d e r t h ê r o f s k ê p a m â k a d. A VI. 18. Hj liet dus andere schepen bouwen, en zond licht gewapende troepen naar de streek, die nader bij de kust gelegen was; daar trof hij eenige yan de Indiers aan, die hem verder den weg wezen.'
Bl. 166. r. 8. v. o. n w w i l d e e r s e l v a s ê k ê n i n g w e r t h a. A. VI. 19. Hj zelf voer den mond van den Indus uit, en zeilde den Oceaan in, zeggende dat hij wilde zien of er nog een ander land in de nabijheid in die zee gevonden werd. Doch ik houd het er voor, dat het voornamelijk was, om te kunnen zeggen, dat hij op de groote zee nog verder dan Idie gevaren had.'
Bl. 166. r. 5. v. o. t i m b e r h l o t a. A. VI. 18. Daar liet Alexander eene werf en scheepstimmerschuren aanleggen.
en VI. 20. Hephaestion was aangesteld, om te zorgen voor den aanleg van de werf en het bouwen van de timmerschuren.
Bl. 168. r. 7. v. b. v m b e n n y t h o r p t o m a k j a n d e. A. VI. 20. Terugkeerende op de schepen voer hij naar Pattala en liet eene andere werf en andere scheepstimmerschuren maken.'
Bl. 168. r. 8. v. b. v m b e ê n e b u r c h t o b v w a n d e. A. VI. 18. Hj beval Hephaestion te Pattala eene burgt te bouwen.
en 19 weer naar Pattala terugkeerende bevond hij, dat de burgt gebouwd was.'
Bl. 168. r. 15. v. o. n y g e r t m a n j a. in Carmania, Arrianus Hist. Indica c.33. Zij kwamen aan eene plaats Neoptana, en 100 stadien verder bij de rivier Anamis en de stad Harmozia genoemd. Daar aan land gaande, rusten zij met vreugde eenigen tijd van de vele vermoeijenissen uit.'
41
Bl. 168. r. 13. v. o. N e a r c h u s g v n g w a l o p. Arrian Exp. Alex. VI 28. Nearchus bereikte de kust van Carmanie, en met een klein gevolg zich naar Alexander begeven hebbende, deed hij hem verslag van alles, wat hij op zijne zeetocht gezien had.'
Bl. 168. r. 1.3. v. o. â n d b e i d e t h r j a d ê g a. Alexander zond hem spoedig naar de vloot terug, om verder naar Susiana en den mond van den Tigris te varen.
Bl. 170. r. 18. v. b. n e i t h ê r e n y a h â v a f o n A t h e n i a (den Piraeus) waarheen de Friesen, die vroeger bij tha alda hâve (Phalerus) (of Munichia) woonden, verhuisd waren. Zij woonden daar niet als burgers, maar als medewoners, metoikoi. Bij de Grieksche schrijvers vinden wij wel gedurig van metoikoi gewag gemaakt, maar uit die vermelding heeft men nooit kunnen opmaken, wie en wat die metoikoi eigenlijk waren. Xenophon over de staatsinstellingen van Athene schrijvende bericht alleen, dat die metoikoi voor den Staat van groot nut waren als handwerkers en zeelieden. In de laatste vooral, in dat schippersvolk, dat de buitenwijken aan de havens bewoonde, mogen wij de Friesen de afstammelingen der volgers van Nyhellenia herkennen. En dat Athene eene der grootste zeemogendheden in de Middellandsche zee geweest is, heeft het aan Friesche zeerobben, sêmomma [= semonna] , te danken gehad. Van het burgerrecht verstoken, bleven zij ook steeds zich als vreemdelingen beschouwen, en daaruit laat het zich verklaren, dat zij zich aan elkander gehouden, hunne nationaliteit en daarmede hunne moedertaal in hun onderling verkeer bewaard hebben.
Bl. 170. r. 9. v. o. D ê m e t r i u s. Antigonus maakte zich van Phenicie meester, om vloten te kunnen bouwen; zijn zoon Demetrius zond hij tegen Ptolemeus, maar deze werd bij Gaza geslagen (312 v. Chr. Er kwam nu wel eene algemeene vrede tot stand, maar als Ptolemeus Cyprus (Salamis) in bezit
42
genomen had, sloeg Demetrius hem bij dit eiland na een bloedigen zeeslag op de vlucht, (307 v. Chr, doch kon Egypte niet veroveren (306 v. Chr.); hij wendde zich daarop naar Rhodus (305 v. Chr.), belegerde de stad, wier inwoners met Ptolemeus verbonden waren, langen tijd te vergeefs, hierdoor kreeg hj den bijnaam Poliorcetes = stedenbelegeraar. (Dornseiffen, Grieken, p. 210).
Bl. 172. r. 10. v. b. D ê m ê t r i u s w ê r e v v l â n d v n s ê d l i k. Zie over de onzedelijkheid van Demetrius, bij Plutarchus, vita Demetrii p. 899, eene lange reeks van schandaden.
Bl. 174. r. 8. v. b. t h a b e r n d ê d e l i k - r a b i f à1 e n w a r t h. Plutarchus Epilogus ad vitam Antonii, p. 957. Demetrius noodzaakte den schoonsten en zedigsten jongeling der Atheners een einde aan zijn leven te maken om aan eene verkrachting te ontkomen.'
Bl. 176. r. 3. v o. t h r j a m ô n a t h a. Pytheas zeilde in v i e r maanden van Massilia naar Thule (Noorwegen). Lelewel Pitheas (1836) p. 37.
Bl. 180. r. 2. v. o. F r ê t 11 o r i k i s 63 j ê r w r d e n.
Volgens de opgaven van Frêthorik op bl. 156-160 schijnt te blijken, dat hij in het jaar 1888 na het verzinken van Atland omstreeks 24 jaren oud was, dus geboren in het jaar 1864. Hj leefde 63 jaren, dus tot 1927, en zal dus gestorven zijn in 2193-1927 = 206 v. Chr.
Bl. 184. Buddha geb. 593 v. Chr.
Bunsen, Aegyptens Stelle u s. w. Th. Va 176, stelt Buddha geb. 598 en gest. 543 voor Chr.
Bl. 484. r. 9. v. o. K a s a m i r. Kashmir was de hoofdzetel van het Buddhisme, zoolang het in Hindostan bloeide d. i. tot dat de Buddhisten door de Brahminen uit Kashmir
43
verdreven zijn, onder Abymahiah, den opvolger van Bradisatora.
De dienst van Buddha heerscht nog op Ceylon, in geheel Achter-lndie, in Thibet en in China. Al deze volken hebben geene i n d e e l i n g i n k a s t e n, welke de leer van Buddha verwierp. Dit was de eerste en grootste oorzaak van den haat der Brahminen tegen de Buddhisten.
Heeren. Ideen. Indiers.
Prof. Max Mueller, redevoering in de vergadering van Duitsche Philologen te Kiel, Sept. 1869, zegt van het Buddhisme o. a.: Es ist nun das eigenthuemliche Schicksal der Religion des Buddha gewesen, dass sie unter allen sogenannten falschen oder heidnischen Religionen fasst allein wegen ihres hohen, reinen, menschenbildenden Charakters von all und jedermann gepriesen worden ist. Man traut kaum seinen Augen, wenn man katholische und protestantische Missionaere in ihren Lobpreisungen des Buddha wetteifern sieht, und es muss selbst die Aufmerksamheit des gegen alles Religioesen Gleichgueltigen auf einen Augenblick fesseln, wenn er aus statistischen Berichten ersieht, wie keine Religion, die christliche nicht ausgenommen, einen so maechtigen Einfluss auf die Vermindering der Verbrechen geuebt hat, als die alte, einfache Lehre des Buessers ven Kagilawastu. Man kann ja in dieser Beziehung keine bessere Autoritaet anfuehren als einen noch lebenden Bischof der römisch katholischen Kirche. In seinem interessanten Buche ueber das Leben des Buddha, spricht nun der Verfasser, der Bischof von Ramatha, der apostolische Vikar von Awa und Pegu, mit einer solchen Offenheit von den Vorzuegen der Buddhistischen Religion, dass man oft nicht weiss, ob man seinen Muth oder seine Gelehrsamkeit mehr bewondern sollte. So sagt er an einer Stelle: Viele von den moralischen Vorschriften werden von beiden Religionen, von der christlichen und der Buddhistischer uebereinstimmend aufgestelt und eingeschaerft, und es darf nicht der Leichtsinn gelten, wenn ich behaupte,
44
dass die meisten sittlichen Wahrheiten, welche das Evangelium leert, auch in der Bibel der Buddhisten zu finden sind. An einer andern Stelle sagt Bischof Bigandet: Wenn man die einzeln Thatsachen im Leben des Buddha liest, ist es unmoeglich dabt nicht an viele Umstaende im Leben unsers Erlösers erinnert zu werden, wie es uns von den Evangelisten beschrieben worden ist.'
Bl. 186. r. 7. v. o. J e s. u s, Jessos, Jess. Bij de verdrijving van het Buddhisme uit Kashmir en de verspreiding naar oostelijk gelegen landen, schijnt de naam Jess verloren geraakt te zijn en in de legende plaats gemaakt te hebben voor die van Gautama en Sakyamuni. Doch de invloed van Buddha's leer schijnt zich ook westwaarts verspreid te hebben bij de Vuuraanbidders in Aria, bij de Parsen en bij die in Aderbeidshan, welke laatste (door H. A. Layard nog bezocht) in hunnen naam Yezidis, volgers van Jess, de herinnering aan Buddhas eersten naam bewaard hebben. Desgelijks bij de Slavonische volken, waaronder de Oud-Poolsche Mythologie den naam Jess geeft aan de hoogste Godheid en tevens aan de schitterendste en grootste der planeten, Jupiter. Fo is de in China gebruikelijke naam van Buddha. K r i s e n. Buddha wordt in Indie voor de negende Awatera (menschwording van Vishnu gehouden en beschouwd als eene voortzetting van de Awatera van Krishna, zoodat Buddha geacht wordt de herleefde Krishna te wezen. H e r d e r. De koning Kamsa sloot zijne zuster en schoonbroeder in de gevangenis, en ieder kind, dat Dewagni ter wereld bracht, werd door den koning vermoord, tot dat het zevende Bala Rama en het achtste Krishna door goddelijke hulp gered werden. Krishna werd overgegeven aan Ysodha, de vrouw van den schaapherder Randa. Hj groeide op onder de herderinnen op de velden zijns pleegvaders. En zijde eerste echtgenoot, ge-
45
kozen toen hij nog het herdersleven leidde, was Rahda de menschgeworden Godin der schoonheid, Lakshmi. Vollmer, Wörterbuch der Mythologie. In het Epos Mahabbarata is de sluwe Krishna vooral onder den naam Gowinda, koeherder, bekend. De Gita Gowinda (zang des herders) heeft tot onderwerp de jeugd van Krishna, hoe hij als herder onder de herderinnen vertoefde. Rahda, de schoonste van deze, acht zich veronachtzaamd, om de liefde, die hij aan eene andere bewijst. Zij ontboezemt haar leed in klachten; felle hier vriendinnen wordt de bemiddelaarster en voert Krishna tot haar terug.
Heeren. Ideeën. Indiers.
B û d a. Buddha, Gautama, de oprijzende, een koningszoon van Kagilawastu bij dan Himalaja, werd de stichter eener nieuwe leer, die spoedig algemeen werd verbreid, en op de meeningen van het oosten een krachtigen invloed uitoefende. Buddha vernietigde met een geweldiger slag het Brahmaansche wereldstelsel, daar hij den geheelen Godenhemel met Brahma loochende, de heilige kracht der Wedas ontkende; in de plaats van de gruwzame onthouding, van offers en reinigingswetten, eene zedeleer van welwillendheid, barmhartigheid en menschenliefde jegens alle schepselen aanbeval, en de kasteninrichting met den hoogmoed der hoogere standen door de leer der gelijkheid van alle menschen vernietigde. Maar binnen den kring der Indische gedachten gebannen, zag ook hj in het dooden van alle hartstochten en begeerten, in een werkeloos leven vol lijdelijke deugden het doel van het aardsche bestaan. Buddha deed afstand van zijne hooge waardigheid en trok zich in bedelaarsgewaad terug naar eenzame wouden, waar hij onder zware boeten en kastijdingen de eeuwige waarheid uitvorschte. Toen hij eindelijk verlicht werd, trad hij als leeraar en godsdienststichter op. Hij leefde echter niet gelijk de wijzen onder de Brahminen in de eenzame woestijnen, maar trok door eenige leerlingen vergezeld naar het land van den Ganges en verkon-
46
digde zijne leer van de smart der wereld en hare genezing. Hij wendde zich niet tot de hoogere standen, zooals de Brahminen, maar tot het geheele volk, zonder onderscheid, tot de ‘tweemaal geborenen’ zoo wel, als tot de Sjoedra en Tandala; hij leerde de zelfde wet der genade voor allen en trok daardoor de lage en verdrukte standen tot zich, daar deze door hem verlossing van de banden en van den dwang der kasten verwachtten. De leer van de gelijkheid aller menschen, de belofte van het verwerven van eeuwige rust deer een leven vol deugd en menschenliefde, en de bevrijding van de phantastische stelsels en van de werkheiligheid der hoogmoedige Brahminen, maakten een onuitsprekelijken indruk. Gelovige jongeren, even als hun meester in een geel bedelaarsgewaad omzwervend, verbreidden ziine leer met goed gevolg van Himawat tot Ceilon, en groote gebouwen (stoepa’s) met kloosterachtige huizen voor bijeenkomsten van zijne aanhangers, die zich van de wereld afzonderden, verrezen in grooten getale.
De talrijke Buddhapriesters hielden een bespiegend werkeloos leven voor heilig en verdienstelijk, trokken zich uit het praktische leven en het verkeer met het volk terug, stichtten orden en ordeshuizen (kloosters) en zochten zich door onthouding van alle genot, door ongehuwd leven (coelibaat), door het afstand doen van alle aardsche goederen en door het nakomen van vele bijgeloovige gebruiken, gebedsformulieren (rozenkrans) en handelingen van vrome werkheiligheid (processien, boeten, bedevaarten) tot heiligen te verheven. G. Weber, Handboek der algemeene Geschiedenis, 1e stuk, bl. 54-56.
BL. 186. r. 5. e n F r y a s s t j u r a r. Volgens deze voorstelling zoude een Fries, dus een Geertman, een belangrijken invloed op de denkbeelden van Buddha gehad hebben. Hoe vreemd dit ook klinke, toch vindt het eene bevestiging bij Strabo. Als Strabo XIV p. 712 in zijne beschrijving van Indie over
47
de Brahminen en Buddhisten handelt, noemt hij de eersten Brahmanen en de laatsten Germanen. Hoe kan Strabo dit schrijven als hij het niet bij zijne autheuren gevonden heeft, dat is in de berichten, die Alexanders tochtgenooten hadden medegebracht ? Daar nu hier Megasthenes zijn berichtgever is, en deze de Buddhisten Germanen noemt, moet hem bekend geweest zijn, dat er een verband bestond tusschen de leer der Buddhisten en die der Geertmannen, Als gezant van Seleucus Nicanor aan het hof van Sandrocottas verklarende, kwam hij in aanraking met de Braminen, die de Boeddhisten als ketters verfoeiden en vervolgden, en waarschjnlijk hen voor Geertmannen uitscholden. Dan ligt in dien schimpnaam een verwijt opgesloten, dat Buddha aan die Geertmannen (voor de Brahminen onreine vreemdelingen) zijne leer ontleend had.
De groote tempel van Kennery is aan Buddha gewijd. Onder de kleine reliefs, die toneelen uit het leven voorstellen, is er een, waarop de voorsteven van een schip, met vreemdelingen bemand, is afgebeeld. Zoude niet deze voorstelling betrekking hebben op dien F r y a s S t j u r a r ?
Bl. 198. R. 11. v. b. K a v c h t h i s v n v f o n W i c h h i r t e t h e n e G ê r t m a n n a K ă n i n g. Wichhirte, de koning der Geertmannen, had zich gevestigd aan de Emvda, aan de mond van de Eems, bl. 164. De Geertmannen woonden dus in Oostfriesland. Zijn zoon Kauch is hem opgevolgd, en na dezen zijn de Geertmannen later Cauchen genoemd. Tacitus Germ. 35. In de eerste plaats komt het volk der Cauchen, dat bij de Friesen aanvangende eene streek van de kust bezet, en zich uitstrekt tot de grenzen van alle deze volken, die ik reeds heb opgenoemd, totdat het zich keert naar de Catten (tot aan de Lippe). Zulk eene uitgebreide landstreek bewonen de Cauchen, niet alleen, maar vullen zij ook en zijn het aanzienlijkste volk der Germanen.
48
Tacitus gebruikt reeds den naam Germanen voor de gezamenlijke volken van dan Rijn tot aan de Weichsel. Hij wist niet meer dat het de oude en eerste naam der Cauchen geweest was. Doch Caesar B. G. I. 31 noemt nog Ariovistus den koning der Cauchen, die over dan Rijn getrokken en in het land der Eburonen gevallen was, rex germanorum, en kent de Germanen dus nog als een afzonderlijk volk. Dus de Geertmannen = Cauchen, in Oost-Friesland en Munsterland, zijn de oorspronkeljke Germanen, wier land, volgens Tacitus, zich uitstrekte van de noordzij, langs de Eems tot aan de Lippe.
BL. 200. R. 14. v. o. h e r d e ê k e n w o d. Caesar B. G. 111. 12. Hunne schepen zijn geheel van eikenwoud gebouwd. Strabo IV. 195 van de schepen der Galliers; de zeilen zijn van leder, wegens de kracht der winden, zij hebben kettingen in plaats van kabels, zijn van platte bodems en hooge voor- en achterstevens voorzien tegen de hooge golfslag, en gebouwd van eikenhout, dat er in overvloed is.’
Bl. 2O2. r. 9. v. b. m i t h y s e r e k ê d n e. Caesar B. G. III. 12. De ankers zijn met ijzeren ketenen, in plaats van met touwen bevestigd.’ Tacitus schrijft van de schepen der Suionen (in Zweden) Germ. 44: de vorm der schepen onderscheidt zich daardoor dat een voorsteven aan beide einden altijd den boeg gereed geeft om te landen; zij besturen het schip niet met zeilen en hechten ook niet de riemen in ene rei langs de zijden, maar zij hebben eene losse manier van roeien uit de vrije hand, even als menop sommige rivierendoet, en kunnen het roeijen naar gelang van omstandigheid veranderen in de eene zowel als de andere richting. (pagaayen).' Tacitus Annal. II. 6. Duizend schepen schenen voldoende en werden haastig gebouwd, sommige kort, met smalle voor-
49
en achterstevens en eene breede romp om vaster op het water te liggen, andere lang met platte bodems, om zonder nadeel op de ondiepten te loopen; de meeste met een roer aan beide einden, om door de riemen plotseling anders om te bewegen in beide richtingen te landen; vele waren voorzien van een dek, waarop zij kraanbogen voerden, en tevens paarden konden vervoeren; alle vlug in het zeilen en snel in t roeijen.
Bl. 2O2. r. 1.0. v. b. wêrskêpa. Dirks, Koophandel der Friezen. bl. 140. Men had in het Noorden schepen, Hêrskip genoemd, die 200 man konden bevatten, hunne gedaante was dikwerf nagebootst naar het beeld: b. v. van een draak, eene slang enz., dat den voorsteven versierde.’ Ook zulke vormen van schepen ontmoet men op de basreliefs van Niniveh bij H. A. Layard, schoon weinig in getal, te midden van eene menigte Phenicische schepen van geheel andere constructie.
BL. 204. r. 1. v. b. K a t t a b u r c h. De naam Kattenburg bestaat nog te Kassel. Op eene fâm van deze burcht doelt Suetonius Vitell. 1.4. Catta mulier.
Bl. 210. r. 8. v. b. in sin âjn land, d. i. op nyfryasburch, Freiburg in Zwaben en wel in den Brisgau Verg. bl. 150.
BL. 210. r. 16. v. b. Gêrtmannia alsa hêdon tha Gêrtmanna hjara stat hêten.
Volgens eene mededeeling van den heer ten Doornkaat Koolman te Norden, is de geslachtsnaam German in die streek nog in verscheidene oude boerenfamilies in gebruik gebleven en bewaard. Terwijl die naam bijna nergens anders voorkomt als juist in het noorden van Oostfriesland.
BL. 2I2. r. 6. v. b. Diodorus Siculus V. 28, zegt van de Franka: Zij zijn rijzig van gestalte, zacht en blank van
50
vleesch, Hun haar is niet alleen van natuur blond, maar zij leggen er zich op toe om door kunstmiddelen die natuurlijke eigenschap te verhoogen; want zij bestrijken het haar aanhoudend met een aftreksel van kalk, om het doorschijnend te maken, en trekken het van het voorhoofd terug naar de kruin, zoodat hun uitzicht op een Satyr of Pan gelijkt; want door die behandeling wordt het haar hard. en dik als paardehaar. Sommigen scheeren den baard weg, anderen laten dien groeijen. De aanzienlijker scheeren de wangen glad, maar het benedenste gedeelte van het gelaat niet , zoodat de mond geheel bedekt is.
Bl. 22O. r. 2. v. b. f r j u n d s k i p s w o r e n. Men vindt dit in lateren tijd nog terug bij de Zweedsche vikingen als s i c h F o s t e r b r u d e r s c h a f t s c h w ö r e n. Strinnholm Wikingszuege der alten Scandinavier, Th. II. S, 261:Auszeichnend fur diese Zeiten ist die sogenannte Fosterbruderschaft der Alten. Junglinge, welche ulster Kinderspiele mit einander erzogen worden waren, oder Kampfer, welche an Entschlossenheit, Sterke und Muth, in Waffenubungen u. s. w. ein ander gleich waren, gingen mit eilander die nachste Freundschaft ein, und knupften mit einander eine Vereinigung, die eben so fest end bindend war, wie das bruderliche Band. Man nannte dasselbe s i c h F o s t e r b r u d e r s c h a f t s ch w ö r e n. Die Fostelbruderschaft war eine Vereinigung von Mannern die einander geschworen Latten, sowohl in allen Abenteuern und Gefahren des Kampferlebens, auf dem Meere und auf dem Lande, als auch in allen Verhaltnissen des burgerlichen Lebens stets Einer des Anders Gut, Ehre untl Leben zu schutzen und zu vertheidigen, end nie Zwietracht unter sich auf kommen zu lassen.
Bl. 228. r. 8. A l f ed er . Lucanus Phars. I, 445, noemt b ij de Kelten de hoogste Godheid T e u t a t e s, d. i. t h i o t h i s t â t, volksvader.
51
Bl. 228. r. 11. v. o. m â m - t â t. In de Oud Friesche wetten zijn de woorden, t a t en m â m geheel verdwenen en vervangen door f e d e r- en m o d e r. Zie de vergelijkende Taalproeve. Ook is daar barn reedsvervangen door kynd, welk woord in het OLB alleen voorkomt op bl. 172, k i n d a r en wel in den mond van Frisos vrouw te Athenea, en dus een woord van vreemden oorsprong is. Deze spraakvormen strekken ten bewijze, dat het OLB van veel ouder dagtekening is, dan de Oudl Friesche wetten.
M â m en T â t, zijn woorden die de Grieken en Romeinen ook gekend hebben. Martialis Epigrammatum, L. I. 101. M a m m a s a t q u e t al t a s h a b e t A f r a. id est: ut puella videretur, more infantium apellabat, matrem vero mammam. Ook op Inscripties komt het voor: M. ELPIDIUS PAMPHILUS PLATONI TATAE SUO BENE MERENTI FECIT. Tata graece tata et tetta, Bij Homerus tetta geroon. Sic et m a m m a, gr. mamma. Inscr.: MAMMAE PIENTISSIMAE.
BL. 234. r. 2. v. b. Swarte Adel were thene fjurde kening after Friso. Hier zal wel gelezen moeten worden: thene fjurde kening fon thjuse nome after Friso. Hieruit maak ik op, dat deze Adel IV de opvolger en zoon geweest is van eenen Friso en een kleinzoon van Adel III. Bij de oude en nog bestaande gewoonte om den oudsten zoon naar zijn grootvader te noemen, kan de rei der koningen volgens de geslachtsljst deze geweest zijn:
Friso 303 - 263 v. Chr.
Adel 263 -
Friso II.
52
Adel II.
Friso III.
Adel III.
Frist IV.
Adel IV. Asega Askar, Swarte Adel.
De gelijkheid der namen kan de oude Friesche Kronykschrijvers, in de eerste plaats Occa Scarlensis, in de war en tot eene dwaling gebracht hebben, waardoor zij drie Frisos tot een Friso en drie Adels tot een Adel hebben zamen gevoegd en den vierden Friso tot een Ubbo hebben gestempeld.
Bl. 244, r. 6. v. b. A l s a s k i l u n h j a s l â v o n a b â n d a v m b e h j a r a h a l s a k r ê j a. Die slâvonabânda vindt men vermeld in het Jus Municipale Frisonum, 4e Deel p. 67. (Ed. Hettema Aldeer efter kaes Magnus den lettera kerre ende alle Fresen oen syn kerre iechten: Dat ma die Fresen da wittha (holtena witta of dae halse spaende, ende dat de emmermeer wolde wessa friherren, di berna en di oenberna. Vergelijk Winsemius, fol. 89.
Bl. 246, r. 12. v. b. t h e s k â n i n g h i s t o g h te r F r ê t h o g u n s t a. Deze koning is geweest Frotho III, over wien Saxo Grammaticus uitvoerig schrijft Lib. V; verg. daarbij de aantt. van Muelller, p. 173. Deze Frotho werd genaamd Frotho hin Frothgode (de vreedzame. Het Chronicon Erici zegt: in de tijden van hem is Jesus Christus geboren. Hetzelfde zegt Saxo Grammaticus L. V, p. 225: In dien tijd is de Zaligmaker der wereld geboren. Frotho III was dus een tijdgenoot van Askar, en aan zijn bijnaam Frithgode is de naam zijner dochter Frêthogunsta ontleend. Suff. Petrus, de Orig. Frisiorum, p. 317 zegt: Het laatste levensjaar van Frotho III is het eerste van Christus.
p. 306. Frotho III is gestorven in den ouderdom van 57 jaren, nadat hij 50 jaren koning geweest was.
p. 294. Frotho III is de 28e koning van Denemarken geweest.
p. 328. Frotho I, de 9e der Deensche koningen, heeft tot aan de monden van den Rijn de geheele kust geplunderd, en dit is de eerste onderwerping van de Friezen door de Denen geweest. Van den Magy op bl. 112 vermeld, Frotho I tot Frotho III zijn dus 20 Deensche koningen geweest in een tijdvak van (20 x 30 ongeveer 600 jaren. Dit strookt zeer wel met de tijdsbepaling op bl. 110 aangegeven 591 v. Chr.
Bl. 248. r. 11. v.o. ê n e e l e f l â t e w n n e n. Dit feit behoort waarschijnlijk tot de geschiedenis der zeeroovers, tegen welke Pompejus den oorlog gevoerd heeft in het jaar 64 v. Chr. Plutarchus, vita Pompeji p. 632.
Bl. 248 onderaan. b u k p i n. De cholera is reeds door A. C. Celsus beschreven Lib. IV. 11., ten tijde van Tiberius.
Bl. 252 onderaan. W ê r o n t h ê r m â n n i s k a t h a m. Met deze woorden breekt pag. 200 - 12 (212) van het HS. af; al het overige is verloren gegaan.
NB. Het laatste blad is volledig beschreven. We beschikken niet over aanwijzingen hoeveel paginas aan het manuscript ontbreken, maar mogen veronderstellen, dat de tekst alle Friese koningen omvatte. Bovendien worden in de tekst enkele boeken genoemd, die we niet terugvinden in de huidige tekst, zoals het Boek der gezangen.
Het HS. is oorspronkeljk niet gepagineerd geweest. De paginatuur is in veel later tijd, door eene geheel andere hand met geheel andere inkt daaraan toegevoegd, met letters die een anderen vorm hebben als de cijfers, welke hier en daar in den tekst voorkomen en afgebeeld zijn op plaat II.
T O E G I F T.
GERMANEN.
Bij geen Grieksch of Latijnsch schrijver voor Caesar wordt de naam Germanen aangetroffen, doch met Caesar treedt plotseling in de geschiedenis een volksnaam op, die tot dusverre een zoowel linguistisch als historisch raadsel is: Germani. De Romeinen gebruiken dien als een algemeenen (collectief naam voor de volken, die begrensd worden door den Rijn, de Weichsel en de Donau. Voor Caesars tijd, of liever voor Caesars oorlogen in Gallie, werden ook die volken ten oosten van den Rijn begrepen onder den algemeenen naam van Galli, en nog a. u. 698 zegt Cicero (orat. de prov. cons. van de Kimbren en Teutonen sprekende: Die zelfde Cajus Marius, wiens uitstekende dapperheid de groote en treurige rampen van het Romeinsche volk is te hulp gekomen, heeft ook de tallooze scharen van Galliers, die in Italie stroomden, gestuit. Hoe is Caesar aan dien naam gekomen ? Waar hebben de Romeinen dien naam gevonden ? en wat beteekent die naam Germani ? Dat zijn vragen, waarover veel en velerlei geschreven is, en die juist door de verschillende en uiteenloopende antwoorden blijken nog onbeantwoord te zijn. Men heeft dat antwoord altijd gezocht op taalkundigen weg, door de beteekenis van het woord Germani te zoeken. Strabo VII, 290, schrijft daaromtrent: Terstond aan de overzijde van den Rijn achter de Kelten oostwaarts wonen de Germanen, die weinig van de Kelten verschillen, slechts door wat mindere beschaving, wat grooter ligchaamsbouw, en wat blanker kleur, maar overigens aan de Kelten gelijk zijn in gelaatstrekken, zeden en levenswijze. Daarom hebben, dunkt mij, de Romeinen te recht hun dien naam gegeven, als wilden zij zeggen e c h t e G a l l i e r s, want G e r m a n u s beteekent in het Latijn e c h t. Na alles wat over die kwestie geschreven is, komt Prof. Adolf Holtzmann (Kelten und Germanen, Stuttgard 1855 tot dat antwoord van Strabo terug. Het is dus een onderzoek, dat reeds 18 eeuwen geduurd heeft. Leopold Contzen (die Wanderungen der Kelten, Leipzig 1861 noemt dit echter: ene weitgesuchte Hypothese ! Denn läge nach römischen Sinne der Begriff: ächt in G e r m a n i, so könnte es nicht ohne Hauptwort stehen, und die Conse2uenz erforderte, dass man nellen den ächten Kelten auch die u n ä c h t e n unterschiede, von C e l t a e a d u l t e r i n i ist jedoch nirgends die Rede. Strabon aber hielt das Wort für lateinisch und übersetzte es nach seiner Auffassung, was für seinen Ursprung nichts beweist. Im Gegentheil nannte Caesar die Fremdlinge, wie er es von den Galliern hörte. Von vornherein ist die Annahme unstatthaft, Ariovist habe 14 Jahre in Gallien mit seinem Volke gewohnt, ohne einen Namen zu führen. Contzen erkent dus in den naam van Germani den naam van een volk, doch verklaart de herkomst van dat volk en dien naam verder niet. Caesar, B. (1. 31 noemt Ariovistus Rex Germanorum, en vermeldt, dat die Germanen van de overzijde des Rijns in Gallie waren ingedrongen. Eerst zijn van dezen 15 duizend den Rijn overgetrokken, en toen die onbeschaafde menschen behagen kregen in het land, de beschaving en den rijkdom der Galliers, zijn er meer overgekomen, en nu zijn zij in Gallie ten getale van meer dan 120 duizend." Doch waar zijn nu die Germanen over den Rijn getrokken ? Dit blijkt uit een gezegde van Tacitus (Germ. 2: Doch de naam Germani is een nieuw woord en sedert kort in gebruik, omdat zij die het eerst over den Rijn getrokken de Galliers verdreven hebben, en thans Tungren heeten, vroeger Germanen genoemd werden. Dus had het Overrijnsche volk, dat bij Caesar G e r m a n i heet, ten tijde van Tacitus den naam T u n g r i aangenomen. Bij Caesar komt den naam T u n g r i nog niet voor. De naam der Tungri is bewaard gebleven in Tongeren, en wijst aan, dat die Germanen eerst in het Limburgsche gevallen en dus op de hoogte van Wesel, ten noorden van de Lippe, over den Rijn getrokken zin. Daaruit volgt, dat zij uit het Eemsland zijn gekomen. Maar de oude geographie kent daar geen Germanen, gelijk zij in Germania geen afzonderlijk volk onder dien naam kent. Van de Luppia af noordwaarts wonen de Chamaven, Bructeren en de Cauchen. En daar Tacitus (Germ. 35 schrijft, dat de Cauchen, p o p u l u s, zooals hij zegt, inter Germanos n o b i l i s s i m u s, hun gebied uitstrekken tot aan de Catten, zoo moeten de Chamaven en Brukteren ook tot de Cauchen gerekend worden. Dit komt daarop neer, dat die Germanen van Ariovistus uit het land der Cauchen herkomstig zijn. Moet men nu besluiten tot de identiteit van Germanen en Cauchen ? Een bevestigend antwoord op die vraag geeft thet Oera Linda bok. In het verhaal van de terugkomst der Geertmannen uit Indie bericht Frêthorik, zie bl. 164, Wichhirte gvng mith sinum ljudum âstward nei thêre Emude. Konerêd bericht, bl. 198, dat zijn broeder getrouwd is met Kornhèlja de jongste dochter van Friso, en dat Friso zijne oudste dochter Wêmod uitgehuwd heeft aan Kauch, en vervolgt dan: Kauch thêr âk bi him to skole gvng, is thi svnv fon Wichhirte thene Gêrtmanna kâning. Later vermeldt hij (bl. 210: Gertmannja alsa hêdon tha Gêrtmanna hjara stât hêten, thêr hja trvch Gosa hira bijeldinga krêjen hêde. Zoo heeft Wichhirte de koning der Geertmannen zich aan den mond der Eems nedergezet, waar de naam E-mude nog als de oude naam van Emden bekend is. Naar de Geertmannen hebben zij het land Geertmannia genoemd. Wichhirte is opgevolgd door zijn zoon Kauch, naar wien vervolgens de Geertmannen ook Kauchen genoemd zijn, onder welken naam zij in de latere geschiedenis voorkomen. Doch van het land is nergens een naam Kauchia vermeld. Het land moet derhalve nog den naam Geertmannia behouden hebben, die evenwel als zoodanig naa. (als speciaal naam aan de Romeinen niet ter ooren schijnt gekomen te zijn, daar zij alleen spreken van h e t l a n d d e r C a u c h e n. Trouwens, zoo doen zij bijna overal en noemen wel de volksstammen, maar niet de landstreken. De Geertmannen - Cauchen - hebben hun gebied langs de Eems uitgebreid tot aan het land der Catten toe, d. i. Oost-Friesland en Munsterland, tot aan de Lippe (van 303 - 71 v. Chr. Veertien jaren voor Caesars komst in Gallie is Ariovist, rex Germanorum, koning der Geertmannen, met 15,000 man over den Rijn getrokken en heeft zich meester gemaakt van Kleefsland en Limburg, enz. tot aan de Seine toe. De Haeduers klagen bij Caesar, dat Ariovistus de koning der Germanen het derde gedeelte van het land tusschen den Rijn en de Seine vermeesterd had. Daar hebben zij volgens Tacitus hun naam Germanen met dien van Tungren verwisseld. Hadden de Geertmannen (Zie OLB bl. 104 zich dien naam eerst gekozen, omdat hunne Moeder (opperpriesteres den naam Geert droeg, in dien naam lag nog gene andere beteekenis opgesloten, want Gêrt beteekende een z w a a r d., en G ê r t m a n n a z w a a r d m a n n e n. Doch na hunne bliksemsnelle veroveringen in het noorden van Gallie noemden zij zich T u ng a r a (Tungri van T u n g a r, de d o n d e r. Naar hunnen naam hebben de Romeinen den linker Rijnoever Germania Cisrhenana genoemd, en verder den naam Germania uitgestrekt over het geheele land van den Rijn tot aan de Weichsel, als Germania Transrhenana De slotsom van dit alles is, dat de Oost-Friezen de eerste en oorspronkelijke Germanen zijn.
 |
BLADVULLING.
Wie heeft het OLB geschreven ?
Het OLB is n i e t geschreven door Cornelis over de Linden. Het handschrift is n i e t van zijne hand. In zijne briefwisseling met mij, was dikwijls sprake van oud-Friesche woorden, die hij dan in oud-Friesche letters uitdrukte. Deze letters waren zeer gebrekkig gevormd, en verschilden hemelsbreed van het zuivere, vaste, en gelukzalige schrift van het oude Handschrift. EIk, die deze brieven inziet, ontwaart bij den eersten oogopslag, dat de schrijver daarvan niet de vervaardiger van het Handschrift wezen kan. Toen hij eenige bladzijden poogde te kopiëeren, die daarna in handen van Dr. Verwijs zijn gekomen, was hij niet in staat dit anders te doen, dan door een blad doorschijnend mail papier op het origineel te leggen en de letters een voor een na te trekken. - Met dien moeilelijken en tijdroovenden arbeid vond Dr. Verwijs hem ook nog bezig. De zoo verkregene facsimiles zijn echter ook nog zoo verschillende van het Handschrift, dat klaarblijkelijk de vervaardiger van deze nabootsing niet tevens de vervaardiger van het origineel heeft kunnen wezen. Met een woord, Cornelis over de Linden is niet in staat geweest dat Handschrift te s c h r i j v e n. [60] Wat meer is, hij heeft het Handschrift niet kunnen l e z e n. Vande 34 karakters, die daarin voorkomen, kon hij 20 herkennen wegens hunne overeenkomst met den vorm van onze gedrukte kapitaal-letters. Daardoor had hij op de tweede bladzijde van het H.S. gemakkelijk kunnen onderscheiden de woorden: SKREVEN - ACHTHONDRED - LIKO - OVIRA LINDA; en daaruit besluiten dat zijn familienaam reeds in het jaar 800 moest bestaan hebben. Doch de 14 overige karakters waren hem onbekend. En deze zijn het, die ik hem heb leeren kennen en onderscheiden.
Bron: Dr. J.G. Ottema, Geschiedkundige Aanteekeningen en ophelderingen, 1873, 1878 (vermeerderd)
DE PANDSCHAB KOLONIE VAN HET OERA LINDA BOK, door J.F. Berk, Z w o l l e. H.C. Droese, 1877.
Bij dit boekje moet ik mij tegen den titel verzetten. Het OLB kent geen land met den naam Pandschâb, maar alleen eene rivier Pangab. Wat wij Pandschab noemen, is het land aan den boven-Indus tot aan het punt, waar de vijf rivieren zich tot een stroom vereenigen. Doch daar, aan den boven-lndus, hebben de Friezen onder aanvoering van hunne Moeder Geert, zich niet neergezet. Dat was ook onmogelijk. Door de straat van de Roode Zee gevaren en de Indische Zee ingezeild, kwamen zij toch niet aan de b r o n n e n van den Indus, maar aan de m o n d e n van deze rivier, en hier, aan dan beneden-lndus, in de Delta, in de l a a g t e, hebben zij hunne woonplaats gevestigd en zijn zij gebleven. Hier in het land, door de Grieken Pattalene genoemd, woonden zij ook nog, toen Alexander f o n b o p p a (van den boven-lndus a l l i n g e n t h ê r s t r â m (langs den midden-lndus hunne t h o r p a (aan den beneden-lndus k ê m b i f à r a. Zij hebben dus altijd in die Delta gewoond, en wil men die aan den Indus gevestigde Friezen (Gêrtmanna eene kolonie noemen, van eene Pandschâb Kolonie kan er in het OLB geeft sprake zijn. Hiermede vervalt terstond al wat de heer Berk, op grond van zijne veronderstelling, in de eerste veertien bladzijden van [62] zijn betoog geschreven heeft.Dat alles heeft met het OLB niets te maken. Die kampstrijden van Ariers en Turaniers (zoo die historisch zijn aan den boven-lndus gingen de Friezen aan den beneden-Indus volstrekt niet aan en geheel buiten hen om. Omtrent den verderen inhoud der brochure van den heer Berk, vermeen ik te kunnen volstaan met te verwijzen naar mijne brochure: De Deventer Courant en het OLB, bl. 4-13, en naar die van den heer L.F. Over de Linden: Beweerd, maar niet bewezen, bl. 37-39. De geheele redenering van den heer Berk berust op twee ongerijmde veronderstellingen: 1e. dat de Friezen aan den Indus in de Pandschab zouden gewoond hebben; 2e. dat het OLB het werk zoude zijn van een schrijver en wel van iemand uit de tegenwoordige eeuw.Het eene is even onbestaanbaar als het andere.Het OLB is alleen begrijpelijk, wanneer men het neemt, zooals het zich voordoet, d. i. als eene verzameling van stukken uit verschillende tijden en oorden, door verschillende personen opgeteekend, die, in eene familie bewaard, een soort van familie-archief uitmaken. Eene zevenjarige onafgebroken bestudeering van dat boek en alles wat er over geschreven is, heeft mij steeds in deze overtuiging bevestigd. De taal van het OLB strookt niet met de taalkundige begrippen van den heer Beckering Vinckers, Dat wil ik gaarne gelooven. De oud-Friesche wetten doen dat evenmin. Zij strookt ook niet in allen deele met de Friese spraakleer van Rask en Hettema (1832). Deze is getrokken uit de oud-Friesche Wetten en Landrechten, die, uit verschillende oorden van het oud-Friesche vaderland herkomstig, even zoo vele dialecten vertegenwoordigen, en alle in taalvormen en spelling van elkander verschillen. Maar daarom kan men niet eischen, dat andere geschriften zich ook naar die zelfde spraakleer zullen voegen. [63] Van het OLB moet de Grammatica nog gemaakt worden. Daartoe moeten alle grammaticale verschijnselen, welke in de verschillende daarin vervatte geschriften voorkomen, verzameld, geschift en geordend worden. Zulk een arbeid vereischt eene studie van vele jaren en jeugdige krachten, maar die taak moet ik op mijnen leeftijd aan anderen overlaten.
Dr. J. G. OTTEMA. |
 |
