|
DE PORTRETTENFABRIEK VAN HAUSSMANN
Menno Knul
Men heeft zich erover verwonderd, dat de Elias Gottlob Haussman in 1748 een portret van Johannes Sebastion Bach (1685-1750) schilderde, dat veel gelijkenis vertoonde met een eerder portret uit 1746. Dat leidde tot de conclusie, dat de afgebeelde Bach wel veel gelijkenis zal hebben gehad met hoe Bach er in werkelijkheid zal hebben uitgezien, maar er bestaan ook portretten zoals dat van Samuel Gottlob Kütner (Afb.), die daarvan sterk verschillen.
Elias Gottlob Haussmann (1695-1774) had het schilderen van portretten geleerd van zijn vader Elias Haussmann (1663-1733). Er is sprake van een firma Haussmann in Dresden, hofleverancier van portretten. Wie het zich kon veroorloven kon zich laten schilderen, maar men kon er ook terecht voor bestellingen van portretten van belangrijke personen. Daarnaast produceerden dergelijke portrettenfabrieken gravures naar de schilderijen ten behoeve van uitgevers van boeken. In het laatste geval kon men een kale fabrieksgravure afnemen, waarna men zelf een randtekst liet ingraveren, bijvoorbeeld met een lijfspreuk. Ook kon een graveur de afbeelding zelf nog enigszins aanpassen aan de wensen van de klant.
De portrettenfabriek van Haussmann is goed vergelijkbaar met een zelfde portrettenfabriek in Delft, gesticht door Michiel Jansz. van Mierevelt (1566-1641). Het is zeer goed mogelijk, dat een voorouder van Elias Haussman de kunst in Delft heeft afgekeken en misschien wel als schilderknecht in Delft in de leer is geweest. Gegevens daarover ontbreken, maar de compositie van de Haussmann-portretten komt sterk overeen met die van de Delftse portretten uit de periode 1660-1670. Die compositie laat zich aantonen aan de hand van het onderstaande portret, vermoedelijk van Jan Amos Komensky alias Comenius (1592-1570):
Voor het portret van Johann Sebastian Bach is uitgegaan van dezelfde formule. Mogelijk is het doek aan de bovenzijde afgesneden, waardoor het portret zo'n 10 cm te hoog uit komt.
Op het lemma Elias Gottlob Haussmann in Wikipedia vindt men enkele andere portretten weergegeven, die aan dezelfde compositie voldoen.
De hoge plaatsing van het hoofd - in het geval van Bach bijna tot de rand van het schilderij - had uiteraard te maken met de verheven positie van de geschilderde persoon, iemand waar men letterlijk tegen op moest kijken.
Maarten 't Hart schreef in zijn boek over Bach: 'Eén schilderij bezitten we waarvan we zeker weten dat het Bach voorstelt, het portret van Elias Hausmann uit 1746. Weliswaar wordt beweerd dat deze Hausmann in 1748 nogmaals schilderde, maar dat portret is zo' exacte kopie van het portret uit 1746 (er staan alleen wat meer knopen op) dat het waarschijnlijk lijkt dat Hausmann - helaas geen eersterangs portretschilder - gewoon een kopie leverde van zijn werk uit 1746. Later zijn er nog meer kopieën vervaardigd en uit een brief van Zelter aan Goethe blijkt dat een Leipziger lakenkoopman bij de aanblik van de kopie meteen kon zeggen: dat is Bach. Hausmann heeft dus goddank in ieder geval een redelijk gelijkend portret afgeleverd. In de Thomasschule, waar het schilderij was opgehangen, werd het echter bekogeld door de leerlingen. Het is herhaaldelijk gerestaureerd en het is derhalve de vraag of degene die wij nu op het schilderij zien nog enige gelijkenis vertoont met Bach. Zo tasten wij ook in het duister betreffende de vraag hoe hij er uitzag.'
Opmerkelijk is, dat Maarten 't Hart zich op dezelfde wijze heeft laten fotograferen als Bach.
TWIJFEL
Portret van Bach uit 1715, als concertmeester van Weimar. Maker onbekend. Wanneer we ditt portret vergelijken met het hiernaast afgebeelde portret door J.J. Ihie, gedateerd ca. 1720) zijn de verschillen zo groot, dat betwijfeld moet worden, of dit portret Johann Sebastian Bach voorstelt. Het portret door Ihie vertoont wel overeenkomsten met het portret door Haussmann. Wat ook opvalt is het ontbreken van een verwijzing naar zijn functie als componist of organist. Bovendien past de gesoigneerde, flamboyante kleding veeleer bij een adellijk persoon. Het portret van een dandy is volkomen in tegenspraak met mededelingen van Bach's biografen, dat hij een bescheiden man geweest zou zijn. Vooralsnog lijkt me het karakteristieke portret, dat door Prof. Volbach is ontdekt nog het meest met de werkelijke Bach overeen te komen.
|
|
Johann Sebastian Bach (1685-1750) naar een portret door Elias Gottlob Hausamann, olie,
1748. Bach toont de Canon triplex a 6 vocibus (BWV 1076).
Ter vergelijking het portret, dat Samuel Gottlob Kütner van Bach maakte:
Samuel Gottlob Kütner , portret van Bach
Rudolf Hoffman, portret van Bach naar Haussmann, afgebeeld als een staatsman.
Johann Sebastian Bach. About 1720. (From the picture by Johann Jakob Ihle, in the Bach Museum, Eisenach).
Bach, portret ontdekt door Prof. Fritz Volbach
Website over het atelier van Mierevelt iin Delft.
Dit is wat Wikipedia schrijft over de portrettenfabriek van Hausmann:
Die frühen Porträts wie das Gottfried Reiches bestechen durch individuelle Komposition, sorgsame technische Ausführung, hohe Detailgenauigkeit der Realien und persönlichen seelischen Ausdruck der Porträtierten. Viele spätere Porträts dagegen besitzen typische Merkmale von Serienbildern. Vor allem in den Jahren nach 1760 zeigen sie häufig dieselben Maße und die Dargestellten dieselbe Haltung. Oft findet sich eine identische Kleidung in denselben Farben, so bei einer Reihe von Porträts eher unbedeutender Amtsträger. Georg Müller schreibt sogar von einer „Bilderfabrik“.
Haussmann's early portraits, like that of Gottfried Reiches, display individual composition, technical careful execution, a high level of detail, and realistic emotional expressions. Many later portraits on the other hand, possess typical characteristics of serial images. Especially in the years after 1760, they use the same measurements and often show the subjects in the same attitude. Often there are identical clothes in the same colors within a series of portraits of rather insignificant officials. Georg Müller writes of an "image factory".
Het Rijksmuseum in Amsterdam beschikt over een twintigtal portretten van de hand van Elias Gottlob Hausmann, voor het merendeel van voor ons onbekende grootheden. Afbeeldingen zijn nog niet beschikbaar. |
