CODEX VOYNICH: CODE OF ONBEKENDE SCHRIFTSOORT

De Codex Voynich (MS Beinecke 408) wordt algemeen beschouwd als het meest raadselachtige middeleeuwse handschrift.  Sinds het handschrift in 1912 aan het licht kwam, is men er van uit gegaan, dat het geschrift gecodeerd is. Dat is nog steeds de huidige opvatting.  Aanwijzingen daarvoor zijn er niet. Evenmin zijn de vele honderden geleerden en amateurs, die de afgelopen eeuw getracht hebben om de veronderstelde code te kraken, daarin geslaagd ondanks de meest fantastische 'oplossingen'. De Codex Voynich is een gesloten boek gebleven.   De belangrijkste reden voor mij om niet mee te gaan in de veronderstelling van een codeschrift is, dat de inhoud van het boek in niet-gecodeerde vorm algemeen in een bekende schriftsoort en in bekende talen beschikbaar was. Dat geldt met name voor het herbarium-gedeelte, maar ook voor bijvoorbeeld de astrologische pagina's. Van de balneologische pagina's zoals hiernaast afgebeeld ken ik geen vergelijkbare geschriften, zodat ik daarover geen uitspraak kan doen. Het schrift is identiek aan het schrift van de andere delen van het boek, zodat daarvoor het zelfde zal gelden.   Een andere reden is, dat het handschrift oogt als een bekend schrift. De indeling in paragrafen ziet er 'normaal' uit en dat geldt ook voor de afzonderlijke woorden, die de bekende structuur van prefixen - woordstam - affixen volgt. Desondanks is het nog niet gelukt om het schrift bijvoorbeeld op basis van letterfrequentie te identificeren. Wel is het zo, dat de distributie van de letters  op het eerste gezicht goed overeenkomt met die van het Latijn, in mindere mate Italiaans en Spaans, niet met het Duits.   Karakteristiek voor het Voynich schrift zijn de bijzondere tekens, die vrijwel altijd aan het begin van alinea's voorkomen, maar die we ook binnen woorden tegenkomen, waar ze doorgaans worden voorafgegaan door prefixen en worden gevolgd door affixen. Als beginteken van alinea's worden ze, zoals op de afbeelding is te zien, soms uitbundig weergegeven, zij het zonder prefixen. Overigens komen zelden meerdere bijzondere tekens in een woord voor, zoals in de bovenste regel van folio 79.

HERKOMST: BOLOGNA   In de rechter bovenhoek van folio 86v is een kasteel afgebeeld met zwaluwstaartkantelen. Dit type kantelen wijst uit, dat deze plaat afkomstig is uit Noord-Italië. De meest voor de hand liggende plaats is Bologna, waar de oudste universiteit van Europa was gevestigd. Het betreft vermoedelijk het Palazzo Re Enzo (gebouwd in 1244), waarvan na een aardbeving nog slechts de begane grond behouden gebleven is. Het betreft een stadskasteel.  Naast dit kasteel worden nog enkele andere gebouwen weergegeven, vermoedelijk ook een horologium en buiten de stadsmuren een klooster. Van andere herbaria met afbeeldingen van muren met zwaluwstaartkantelen is bevestigd, dat ze uit Noord- Italië stammen. Die andere herbaria zijn ca. een eeuw ouder. De universiteit van Bologna (gesticht in 1088) was aanvankelijk gericht op de rechtswetenschap, maar breidde in de 13de eeuw uit met botanische wetenschap en astrologie en astronomie.     F86v (detail)

F86v   Een mogelijke interpretatie is een schematische voorstelling van de productie van geneeskrachtige kruiden en planten ten behoeve van een apotheek met apothekerspotten (middelste sfeer) met linksboven een zaadbed, linksonder en rechtsonder planten- en kruidentuinen en rechtsboven de consumenten (stad). De tussenliggende sferen (rozetten) lijken de seizoenen weer te geven. Op de plaat komen twee zonnen voor (linksboven en rechtsonder), misschien te interpreteren als zomerzon en winterzon. Er zit ongetwijfeld een wetenschappelijke theorie achter. De rozetten komen ook afzonderlijk voor. Herbaria werden aangelegd voor de kennis van geneeskrachtige kruiden en planten. De Codex Voynich bevat ook een Apothecarium. Mogelijk betreffen de balneologische pagina's met badende vrouwen informatie over geneeskrachtige baden (door toevoeging van kruiden). De vrouwen lijken de tand des tijds te hebben doorstaan.

DATERING   De Codex Voynich  zoals wij die kennen lijkt een verzamelband te zijn, waarin resterende en deels onvolledige geschriften (libellae) in dezelfde schriftsoort zijn samengevoegd om verder verlies tegen te gaan. Die samenvoeging heeft ca. 1550 plaatsgevonden. Dat kan afgeleid worden uit de folio-nummers, die in het ons bekende Arabische nummerschrift en niet in het Latijnse nummerschrift zijn vermeld. Ik vermoed dat de samensteller van de Codex Voynich het schrift zelf niet (meer) heeft kunnen lezen. Hij heeft althans geen pogingen ondernomen om losse bladen in een bepaalde volgorde te brengen, met als gevolg, dat de herbarium pagina's over het gehele volume verspreid zijn. Het lijkt er op, dat behoud van de teksten over verschillende onderwerpen in een zelfde schriftsoort het enige doel van de samenvoeging is geweest, niet bijvoorbeeld het toegankelijk maken van de teksten voor onderzoek of onderwijs. Uit koolstofonderzoek van de bladen is gebleken, dat de bladen 1404-1438 dateren. Of dit voor alle samengevoegde geschriften het geval is, is onduidelijk. Uit de katernaanduidingen op de herbarium bladen lijkt namelijk, dat dit gedeelte, waarvan minder dan de helft over is, een kopie voor publicatie is geweest. De gebruikte katernaanduidingen in een verouderd Arabisch schrift wijzen op het begin van de 15de eeuw.  De nogal primitieve afbeeldingen wijzen op een eerder ontstaan ca. 1250-1350. Dat geldt niet alleen voor afbeeldingen van de planten, maar ook van mensen en dieren, de manier waarop teksten tussen de bladeren van de planten doorlopen, de marges die gevuld zijn met afbeeldingen van badende vrouwen, de aanduiding van sterren voor de paragrafen. Ook de mode van de afgebeelde personen en hun wapentuig wijst op deze periode. Het gebruik van katernaanduidingen op de herbarium bladen doet denken dat men getracht heeft om het herbarium afzonderlijk te vermenigvuldigen. Katernaanduidingen zijn immers bedoeld voor het op de juiste wijze snijden, vergaren en binden van de bladen. Omdat daarbij toch wel fouten gemaakt zijn, is men er later toe overgegaan om de volgorde van de afzonderlijke bladen aan te geven, bijvoorbeeld door vermelding onderaan de pagina van het eerste woord van het volgende blad of een andere code, waaruit de volgorde moest blijken. In de Codex Voynich wordt nog gebruik gemaakt van numerieke katernaanduidingen.

F16recto

F16verso met katernaanduiding. De katernaanduiding staat altijd op de verso zijde van het laatste blad van een katern en verwijst naar het daarop volgende katern.

STRUCTUUR   In de 16de eeuw is een aantal geschriften (libellae) over uiteenlopende onderwerpen, maar wel in dezelfde schriftsoort samengebonden en van een nieuwe paginering van de bladen voorzien. Naar ik veronderstel is dit het werk van de arts - wiskundige Gerolamo Cardano (1501-1576) geweest, die hoogleraar was aan de universiteiten van Pavia (1544-1559) en Bologna (1560-1570). Mogelijk heeft het occulte karakter van het handschrift bijgedragen tot zijn arrestatie in 1570 door de jezuïeten van de Italiaanse inquisitie. Zie biografie. Uit een koolstof-analyse blijkt, dat het handschrift 1408-1436 moet worden gedateerd. Mogelijk is er sprake van een afschrift van oudere bladen, die ik op grond van een aantal kenmerken ca. 1250-1350 dateer. De verschillende geschriften zijn weinig systematisch tot een geheel samengevoegd, mogelijk omdat het schrift toen al niet meer bekend was. Met name het tweede deel is een ratjetoe. Van de geschriften is het herbariumgedeelte het omvangrijkst, maar afgaande op de katernindeling ontbreken daaraan meer dan honderd bladen. Het zal de andere geschriften niet anders vergaan zijn. Tussen de geschriften komen losse tekstpagina's voor, maar het is niet duidelijk in hoeverre zij bij de ene of andere categorie behoren. Om die reden zijn die tekstpagina's hieronder bijeen geplaatst. Ook voor het register aan het einde van het boek geldt, dat niet bekend is op welk gedeelte dat register betrekking heeft. Volgens sommige onderzoekers is het een register op het farmaceutische deel, maar kan evengoed een register zijn op het herbarium of op het astrolabium. De opgave van de afzonderlijke delen van het handschrift is ontleend aan de Voynich Information Browser (VIB), waar men afbeeldingen van de bladen (in zwart-wit) en de transcriptie van de teksten kan raadplegen. Daarin wordt gebruik gemaakt van de EVA transcriptie en worden de transcripties van verschillende onderzoekers weergegeven. In de EVA transcriptie wordt geen onderscheid gemaakt tussen gewone letters en speciale tekens. Evenmin kunnen daarin ligaturen van gewone letters en speciale tekens worden onderscheiden. Helaas bestaat er nog geen digitale tekst van het origineel.   Hand   Er wordt aangegeven, dat twee verschillende handen aan de Codex Voynich hebben gewerkt, genoemd hand A (herbarium en farmaceutische pagina's) en hand B (balneologische pagina's en register). De hand voor de kosmologische, astronomische en astrologische pagina's is niet geïdentificeerd. De onderstaande tabel is ontleend aan de Voynich Information Browser (VIB). Het register lijkt om die reden geen betrekking te hebben op de herbarium- en farmaceutische pagina's c.q. geen receptuur zou zijn, maar een zelfstandige tekst over een tot dusver onbekend onderwerp. In dit geval ontbreken afbeeldingen. Of het register betrekking zou hebben op de kosmologische pagina's moet ook worden betwijfeld, omdat de hand van de kosmologische pagina's niet vastgesteld kon worden en wellicht aangeduid zou moeten worden als derde hand (hand C).   Nomenclatura   Onderwerpen als herbarium, apothecarium, astronomium, astrologium en balneum doen vermoeden, dat de Codex Voynich een compilatie is van wetenschappelijke teksten (libellae) over verschillende onderwerpen.  Overeenkomstig de middeleeuwse praktijk in bijvoorbeeld Spanje en Italië werd gebruik gemaakt van systematisch opgezette nomenclaturen van de verschillende wetenschappen. Nomenclaturen zijn systematisch geordende naamlijsten, bijvoorbeeld voor planten, chemische stoffen of benamingen van hemellichamen en vormen daarmee een belangrijke schakel in de wetenschappelijke uitwisseling van informatie.  Eenmaal gedefinieerd wisten wetenschappers, welke planten, dieren, stoffen, sterren exact werden bedoeld. Dergelijke nomenclaturen gaan terug op Etymologiae van bisschop Isidor van Sevilla (c. 560-636), een systematische beschrijving van de aarde en zijn verschijnselen. Bisschop Isidor van Sevilla baseerde zich op zijn beurt op De natura rerum van de Romeinse schrijver Plinius de Oudere, maar plaatste zijn beschrijving in de Joods-Christelijke traditie. De invloed van Isidor van Sevilla is tot op dag van vandaag herkenbaar, bijvoorbeeld in de hogere rangorde van de godgeleerdheid dan de menswetenschappen en die weer hoger dan de materiewetenschappen. Er is dus geen sprake van een codering wegens geheimhouding, maar juist een codering om de wetenschappelijke uitwisseling van informatie te vergemakkelijken.   In de Codex Voynich beginnen vrijwel alle alinea' s met een speciaal teken, getranscribeerd als K, T, P en F. In de tekst vindt me naast deze K, T, P en F ook de daarmee gevormde ligaturen cKh, cTh, cPh, en cFh, veelal voorafgegaan door o- of 4o-. Mogelijk verwijzen die speciale tekens naar categorieën in een nomenclatuur. Die nomenclatuur zelfs is ons niet overgeleverd, maar kan misschien gereconstrueerd worden aan de hand van afbeeldingen uit het herbarium, apothecarium of astrologium. Het zal echter moeilijk zijn om de volgorde binnen een categorie vast te stellen.   Wanneer de woorden met een speciaal teken als begrippen uit een nomenclatuur worden beschouwd, zouden woorden zonder deze speciale tekens tot de normale tekst moeten worden gerekend.

SCHRIFT: HUMANISTISCH   De tekst van de Voynich MS bevat dezelfde tekens als die welke ook als katern-nummers worden gebruikt. De ontwikkeling van de schrijfwijze van getallen kan vrij nauwkeurig worden aangegeven. Zie de kolom hiernaast. Er mag vanuit gegaan worden, dat de tekst en de katern-nummers in dezelfde tijd geschreven zijn, d.w.z. de 15de eeuw. Die datering komt overeen met de carbon-datering (begin 15 de eeuw).

GETALLEN   De invloed van het Arabische schrift op de ontwikkeling van de rotunda zien we in de Arabische cijfers, die zelf ook weer een ontwikkeling laten zien, bijvoorbeeld het kantelen van de cijfers of vervanging door andere cijfersymbolen (zie afb.). De cijfers die we in de Codex Voynich als katernaanduidingen tegenkomen, kunnen in de 15de eeuw gedateerd worden.

ONDERZOEK

Voor onderzoek van de Codex Voynich lenen zich de astrologische bladen misschien nog het beste, omdat we daarmee op bekend terrein zijn, de omvang beperkt is en er over veel vergelijkingsmateriaal kan worden beschikt.  De betekenis van de meeste centrale figuren is herkenbaar. De volgorde van de tekens van de dierenriem ligt vast. De astrologie van de Codex Voynich wijkt slechts beperkt af van de ons nog steeds bekende astrologie. De verschillen zullen nog wel moeten opgehelderd.

Isidor van Sevilla

De astrologie van de Codex Voynich gaat ongetwijfeld terug op die van de Spaanse bisschop Isidor van Sevilla in diens Etymologiae. Isidor van Sevilla (c.560-636) maakt in zijn tijd al een haarscherp onderscheid tussen de astronomie en de astrologie*, die hij als bijgeloof beschouwt. Desondanks geeft hij in zijn Etymologiae (Liber III, XXIV De Astronomiae nomine, LXXI De nominibus stellarum) een overzicht van de ons bekende sterrenbeelden, waaraan hij er nog enkele toevoegt:

[22] Iam vero illa, quae ab ipsis gentilibus signa dicuntur, in quibus et animantium imago de stellis formatur, ut Arcton, [ut] Aries, Taurus, Libra et huiusmodi alia; hi, qui sidera perviderunt, in numerum stellarum speciem corporis superstitiosa vanitate permoti finxerunt, ex causis quibusdam deorum suorum et imagines et nomina conformantes.

[23] Nam Arietem primum signum, cui, ut Librae, mediam mundi lineam tradunt, propter Ammonem Iovem ideo vocaverunt, in cuius capite, qui simulacra faciunt, arietis cornua fingunt.

[24] Quod signum gentiles ideo inter signa primum constituerunt, quia in Martio mense, qui est anni principium, solem in eo signo cursum suum agere dicunt. Sed et Taurum inter sidera conlocant, et ipsum in honorem Iovis, eo quod in bovem sit fabulose conversus, quando Europam transvexit.

[25] Castorem quoque et Pollucem post mortem inter notissima sidera constituere: quod signum Gemini dicunt.

[26] Cancrum quoque inde dixerunt, eo quod cum ad id signum mense Iunio sol venerit, retrograditur in modum cancri, brevioresque dies facit. Hoc enim animal incertam habet primam partem, denique ad utramque partem gressum dirigit, ita ut prior pars sit posterior et posterior prior.

[27] Leonem in Graecia ingentem Hercules occidit, et propter virtutem suam hunc inter duodecim signa constituit. Hoc signum sol cum adtigerit, nimium calorem mundo reddit, et annuos flatus Etesias facit.

[28] Virginis etiam signum idcirco intra astra conlocaverunt, propter quod isdem diebus, in quibus per eum sol decurrit, terra exusta solis ardore nihil pariat. Est enim hoc tempus canicularium dierum.

[29] Libram autem vocaverunt ab aequalitate mensis ipsius, quia VIII kal. Octobres sol per illud signum currens aequinoctium facit. Vnde et Lucanus (4,58): Ad iustae pondera librae.

[30] Scorpium quoque et Sagittarium propter fulgura mensis ipsius appellaverunt. Sagittarius vir equinis cruribus deformatus, cuius sagittam et arcum adiungunt, ut ex eo mensis ipsius fulmina demonstrarentur. Vnde et sagittarius est vocatus.

[31] Capricorni figuram ideo inter sidera finxerunt, propter capr[e]am Iovis nutricem; cuius posteriorem partem corporis in effigiem piscis ideo formaverunt, ut pluvias eiusdem temporis designarent, quas solet idem mensis plerumque in extremis habere.

[32] Porro Aquarium et Piscem ab imbribus temporum vocaverunt, quod hieme, quando in his signis sol vehitur, maiores pluviae profunduntur. Et miranda dementia gentilium, qui non solum pisces, sed etiam arietes et hircos et tauros, ursas et canes et cancros et scorpiones in caelum transtulerunt. Nam et aquilam et cignum propter Iovis fabulas inter caeli astra eius memoriae causa conlocaverunt.

*Wikipedia wil ons doen geloven, dat het onderscheid tussen astronomie en astrologie eerst na de middeleeuwen is gemaakt. Uit de Etymologiae van Isidor van Seville blijkt, dat dat onderscheid al in de 7de eeuw werd gemaakt en dat de astrologie werd beschouwd als bijgeloof (superstitio).

Zie: Etymologiae.